Dr Julije Hahamović
AŠKENAZI U BOSNI I HERCEGOVINI
 O TOME da je u Bosni, pre sefardske imigracije u toku 16. stoleća bilo jevrejskih porodica, prema M. Levi-u1) i nekim drugim izvorima, nema dokaza. S druge strane, činjenica je, a i M. Levi to navodi, da su »stare turske jevrejske opštine« naročito istambulska, na čelu sa hahambašijem Moše Kapsali-em, u istaknutoj meri saradivale u prijemu talasa izbeglica sa Pirinejskog poluostrva koji se kretao ka istoku, ka Turskoj. Otvoreno je pitanje da li je sličnih »starih« opština bilo i u drugim balkanskim centrima, naročito trgovinskim, pod turskom vlašću. Bliži podaci o ovome nedostaju. U svakom slučaju, ukoliko ih je i bilo, potomci tih starih Jevreja u tolikoj meri su se sjedinili sa novodošlim sefardskim jednovernicima, da je svaki trag o njihovoj i ranijoj i docnijoj egzistenciji potpuno iščezao.
 Sefardski živalj apsorbirao je u docnijim stolećima, za vreme turske uprave Bosnom, i sve ostale, svakako malobrojne, pridošle Jevreje, nesefardskog porekla. U prilog ovome govori i činjenica da se prema zapisima u hronici sarajevske jevrejske opštine poznatoj pod imenom »pinakes« još početkom 18. stoleća spominju porodična imena »Aškenazi« odnosno »Eskenazi«, a i neka druga za koja se ne može tvrditi da su, u svakom slučaju, sefardskog porekla (npr. Gurmisan, Krispi, de Mantova, Mandolfo). U vezi s ovim od interesa je da se izvesna, u svetu vrlo rasprostranjena jevrejska imena (Izrael, Levi, Pesah, Salom) uopšte ne spominju u prvim poznatim spiskovima sarajevskih opštinara, već tek docnije, oko 1740. g.
 Razgranate trgovinske veze koje su bosanski Jevreji gajili još u toku 17. stoleća sa zemljama i gradovima izvan turske carevine, naročito sa Venecijom i Padovom, a docnije s onim na austrijskoj teritoriji, sa Trstom, Bečom i dr. upućuju na to da je u toku cele turske vladavine u ovim krajevima moglo biti i prisnijeg kontakta bosanskih Jevreja s onim u susednim zemljama u kojima su pretežno živeli Jevreji — Aškenazi. Može se čak pretpostaviti da je u jeku verskih progona koji su, naročito u toku 17. i 18. stoleća, više manje, permanentno bili na dnevnom redu u susednim srednjoevropskim hrišćanskim zemljama, i na Apeninskom poluostrvu, bilo i pojedinačne emigracije na tursku teritoriju, na kojoj su, u svoje vreme, sefardske jevrejske izbeglice prihvaćene na prijateljski način.
 Spominju se, međutim, i susreti druge prirode sa aškenaskim Jevrejima. Jedan zabeleženi kontakt odnosi se na pozivanje i boravak u Sarajevu čuvenog rabina Cevi Aškenazija, koji je u istoriju ušao pod imenom Haham Cevi.2) Ovaj veliki verski naučnik, tvorac nekoliko literarnih rasprava (1656—1718) boravio je u tadanjem Bosna-Seraju kao duhovni vod jevrejske opštine u vremenu između 1686. i 1697. godine. Za vreme opsade grada od strane trupa princa Evgenija Savojskog odlazi u Nemačku u Altonu, odakle ga pozivaju za prvog rabina nemačke opštine u Amsterdamu, tada jedne od najuglednijih u svetu. Njegov boravak u Sarajevu i u Amsterdamu bio je, dobrim delom, praćen nastojanjima za raskrinkavanjem kabalističkog mistifikatora i avanturiste Nehemije Hajona, rodom iz Sarajeva, čiju je delatnost istorija u toku brojnih godina zabeležila kao krajnje negativnu. Ozlojeđen i zamoren dugogodišnjom borbom s ovim i drugim falsifikatorima važećih naučnih postulata, on početkom godine 1714. odlazi u Poljsku, gde biva prihvaćen srdačno i sa najvećim poštovanjem i gde ostaje do kraja života. Umro je u Lavovu 1718. godine kao nadrabin. Nadimak Haham Cevi, dobijen u Sarajevu, zadržao je kao glavno ime sve do smrti i zapisan je na njegovom nadgrobnom spomeniku.
 Međutim, to su samo sporadični kontakti Aškenaza sa bosanskim Sefardima. Kasnije, ti kontakti su i brojniji i masovniji. Prema podacima koji su zabilježeni u bivšoj sefardskoj opštini u Sarajevu, kao i u sefardskom društvu »Hevra Kadiša« nalazilo se ovde, još pre 1878. godine nekoliko aškenaskih porodica.3) Poznato je, između ostalog, da je osnivač sarajevske pivare (1864. godine), tada prve savremene tvornice u gradu, bio slavonski Jevrejin Josip Feldbauer.
 Do znatnijeg naseljavanja Aškenaza u Sarajevu, a i u nekim drugim mestima Bosne i Hercegovine, dolazi tek posle 1878. godine, dakle posle okupacije ovih krajeva od strane austro-ugarskih trupa. Već 24. septembra 1879. godine osnovano je versko društvo aškenaskog obreda, a 1880. godine obrazovana je opština. Istovremeno je otvorena aške-naska jevrejska škola. Broj opštinara iznosio je, tada, oko 50.
 Prve aškenaske porodice koje su se u Bosnu uselile posle 1878. godine, a i one u docnijim decenijama, bile su poreklom iz različitih krajeva tadanje habzburške monarhije. Najveći deo došao je iz slovenskih pokrajina, južnih i severnih: iz Hrvatske, Slavonije i Vojvodine, te iz Galicije, Bukovine, Češke, Moravske i Slovačke. Poznavanje nekog slovenskog jezika omogućilo je ovim doseljenicima relativno brzo uspostavljanje kontakta sa domorodačkim stanovništvom. Vrlo mali broj Aškenaza bio je rodom iz izrazito nemačkih, odnosno mađarskih predela Austro-ugarske, ili iz neke dalje oblasti.
 Pobude koje su rukovodile ovu migraciju bile su dobrim delom ekonomske prirode. Nova, okupirana teritorija dvojne monarhije predstavljala je sa tehničkog i ekonomskog gledišta vrlo nazadnu provinciju, u kojoj se, u svakoj struci moglo naći posla; ona je privlačila naročito ljude iz krajeva u kojima se teško živelo. Drugi momenat koji je uticao specijalno na imigraciju Jevreja, bila je pojava antisemitizma, koji se, u nekim austrijskim pokrajinama, još krajem prošlog stoleća, počeo sve više da oseća kao posledica sve jače aktivnosti nacionalističko-šovinističkih i klerikalnih redova. Bili su česti slučajevi da su Jevreji koji su u ovu balkansku pokrajinu slati na odsluženje vojnog roka, po završetku službovanja ostali ovdje, oženili se i tu zasnovali svoju egzistenciju.
 Jevrejsko-aškenaska imigracija za vreme Austro-ugarske uključivala je sva moguća zanimanja i struke, a njen uticaj na privredni i tehnički razvoj Bosne i Hercegovine i na ublažavanje vekovne zaostalosti u tim oblastima, nije bio mali. Dovoljno je da se, u tom pogledu, razmotre gole činjenice. Iako brojčano slabi, njihov .značaj umnogome je prevazišao njihov broj. Prema podacima u »Jevrejskom Almanahu« za 1929/30. godinu sarajevsku aškenasku opštinu sačinjavalo je svega 1190 lica. Ovaj se broj do 1941. godine u priličnoj meri popeo. Može se pretpostaviti da je neposredno pre početka drugog svetskog rata u celoj Bosni i Hercegovini živelo oko 2200 aškenaskih Jevreja. Možda i nešto više, kada se uključe lica koja nisu bila učlanjena u jevrejske opštine. Osim u Sarajevu, oni su živeli i u drugim većim i manjim bosansko-hercegovačkim gradovima. Odvojene aškenaske opštine osnovane su i u Banjoj Luci i Tuzli; u ostalim značajnim mestima postojale su zajedničke jevrejske opštine.
 Spomenuli smo već šarolikost koja je u redovima ovih Jevreja vladala sa gledišta porekla, po krajevima i mestima rođenja. Slična šarolikost može se uočiti i sa gledišta profesije, obrazovanosti i drugih kvalifikacija. Međutim, sa socijalnog gledišta nisu postojale vrlo izražene diferencijacije. Bilo je vrlo malo — u stvari neznatan broj — izrazitih, jačih kapitalista. Preovladavali su sitni i srednji građanski elementi: zanatlije, inter lektualci slobodnih profesija, sitni i srednji trgovci, niži i srednji činovnici, kvalifikovani radnici, trgovinski radnici i nameštenici. S druge strane treba navesti da u redovima Je-vreja-aškenaza nije postojao ni jači kadar gradskog proletarijata, kao što nije bilo ni jače izraženog »siromaštva«.
Podaci koje ćemo ovdje izneti u vezi sa pripadništvom Jevreja-aškenaza pojedinim zanimanjima i strukama, a time i s njihovim pojedinačnim značenjem za opšti, privredni i kulturni razvoj ove zemlje, dati su, više manje, po sećanju. Oni, svakako, nisu potpuni, ali mogu. dobrim delom, da ilustruju stanje onako kako je u stvarnosti izgledalo za vreme austro-ugarskog, a donekle i predratnog jugoslovenskog perioda. U vezi s ovim, potrebno je da se naročito istakne značaj koji su, od prvih dana okupacije pa dalje, u ovom kraju imale dve grupacije Jevreja-aškenaza: intelektualci i zanatlije.
 Broj intelektualaca bio je, u odnosu na celokupan broj Aškenaza, relativno visok. U prvim decenijama austro-ugarske vladavine njihov broj bio je znatan i u opštim proporcijama, a samim tim i njihov uticaj na opšte-kulturni razvoj zemlje. Ovo treba pravilno razmotriti i u vezi sa činjenicom da u redovima Jevreja nije bilo rukovodećih ljudi na višim položajima ni u zemaljskoj administraciji, ni u vojsci, niti pak u lokalnim organima. Značaj intelektualnih radnika Jevreja bio je specijalno jak u oblasti zdravstva.
 U toku mnogih godina jevrejski lekari u Bosni i Hercegovini bili su vrlo cenjeni organizatori i vršioci zdravstvene službe, kako u gradu Sarajevu tako i širom ostale Bosne i Hercegovine. Mnogi između njih ostali su u uspomeni naroda sve do danas. Karakteristično je da su izvesno vreme u Sarajevu, kako upravnik Zemaljske bolnice (dr Glik), tako i upravnik vojne bolnice (general — lekar dr Šnajder), te šef zdravstvene službe pri Zemaljskoj vladi (dvorski savetnik dr Zajdenfeld) bili Jevreji. Mnogi između njih vršili su lekarsku službu kao slobodnu profesiju (u Sarajevu se još mnogi građani sećaju njihovih imena, npr. doktora Leflera, Arnštajna, Klingera, Grinfelda, Goldfarba — Gorskog, Zatlera, Tereka, Pizena itd.). Oni su iz svojih redova dali i brojne sreske odnosno opštinske lekare širom cele zemlje (Solner, Levi, Goldberger, Seleš itd.). Među kvalifi-kovanim veterinarima, koji su zamenili ranije »kuršmite« — bio je takođe relativno veliki broj Jevreja (Bien, Rozenbuš, Šnajder i dr.), a slično je stanje bilo i u pogledu apotekara, naročito u unutrašnjosti Bosne.
 Aškenazi su u toku austro-ugarske uprave, a i docnije, dali ovoj zemlji veliki broj inženjera, naročito građevinskih. Već u prvim decenijama austro-ugarske uprave, kad je trasirana putna i železnička mreža, kada su izgrađivani prvi savremeni vodovodi, izgrađivani novi javni objekti, nova naselja i dr. učešće inženjera, tehničara i geometara Jevreja-aškenaza bilo je relativno veliko. Njihova dela nalaze se širom Bosne i Hercegovine, od glavnog grada Sarajeva pa do zabitnih planinskih naselja i drumova. Mnogi između njih, koji su iz školskih klupa došli u ove krajeve, postali su vremenom okružni inženjeri, šefovi građevinskih sekcija i građevinski inspektori (Berger, Glazer, Kac, Han, Kon i mnogi drugi). Svi oni u znatnoj meri participiraju u pionirskom radu sprovedenom u teškom periodu građevinske izgradnje u poslednjim decenijama prošlog i početkom ovog stoleća. Znatno je bilo i učešće Jevreja geometara pri ustrojavanju prvog savremenog zemljišnog katastra i opštoj katastarskoj evidenciji u selima i gradovima (Lebenhart, Glik, Alfred, Koš i dr.).
 Jevreji pravnici učestvovali su jednim delom u zemaljskoj administraciji, naročito u unutrašnjosti zemlje, gde su neki između njih postigli izvesne rukovodeće položaje (kotarski predstojnici: Johanan Tau, Herman David, Štefan Peters, Nahum Fast, Edo Zonen-feld i dr.). Bilo je nešto Jevreja sudija, u okružnim i sreskim sudovima. Međutim, naročito se zapaža učestvovanje Jevreja pravnika u advokatskoj struci. Za ovo je karakteristična činjenica da su prvi predsednici Advokatske komore za Bosnu i Hercegovinu, koja je osnovana početkom ovog stoleća, bili Jevreji; — najpre dr Josip Fišer, a posle njega dr Moric Rotkopf, tadašnji predsednik Aškenaske opštine.
 Između Jevreja prosvetnih radnika, koji su svoje službovanje otpočeli još u vreme austro-ugarske uprave, a docnije ga produžili u novim uslovima, vredno je da se istaknu neka imena; — reč je o profesorima srednjih škola, tada najviših prosvetnih institucija u zemlji. Spomenućemo fizičara dr Josipa Goldberga, gimnazijskog nastavnika u Mostaru i Sarajevu, docnije redovnog profesora i dekana Prirodno-matematičkog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, vrlo istaknutog naučnog radnika, naročito u oblasti geofizike. Za dostignuća u ovoj oblasti bio je predložen za Nobelovu nagradu. Filolog Mavro Štajner-Goranin, takođe gimnazijski profesor u Mostaru, a zatim u Sarajevu, koji je i sam stradao od fašističke najezde. On je bio otac narodnog heroja Pavla Goranina i njegovog brata Srećka, koji su poginuli u toku oslobodilačkog rata. Treće ime koje ćemo navesti odnosi se na predstavnika mlađe generacije. Reč je o ingenioznom fizičaru i matematičaru dr Marcelu Šnajderu; pripadao je eliti visokonaprednih sarajevskih nastavnika, krugu kome su pripadali i Jovan Kršić, Kalmi Baruh i Stjepan Tomić. Ubijen je 1941. godine.
 Između brojnih kulturnih radnika koji su potekli iz redova aškenaske zajednice ističemo naprednog omladinskog književnika i novinara Mavra Grosingera, koji je tragično stradao između dva svetska rata. U Sarajevu je više godine živeo i stvarao jedan od sadašnjih doajena jugoslovenskih književnika Miroslav Feldman, pesnik, dramatičar, docniji predsednik Udruženja književnika Hrvatske. U Sarajevu je 1913. godine rođen i tu se školovao istaknuti savremeni književnik i esejista Erih Koš, predsednik beogradskog Pen-kluba, poznat svetskoj javnosti po brojnim prevodima njegovih dela. Između istaknutih muzičara treba spomenuti kompozitora i dirigenta sarajevskog Narodnog pozorišta Alfreda Pordesa, ubijenog u jeku oslobodilačkog rata, te tragično preminulu mladu članicu Narodnog pozorišta u Beogradu solistu — soprana Blanku Kezer, rođenu u Sarajevu.
 Posebno poglavlje u istoriji učešća Jevreja na radu u ovoj zemlji u austro-ugarskom periodu predstavlja delatnost Jevreja železničara. Ovdje su zastupljeni kako intelektualni tako i manuelni radnici. Njihov rad se odvijao i u tehničkim ustanovama i u prometnoj službi i samoj Direkciji železnica. Mnogi između njih, kao vozovođe, mašinovođe i na drugim dužnostima izgubil su živote u saobraćajnim udesima: među ovim bio je i šef prometne službe u Zelezničkoj direkciji Vilim Ternbah. Među železničarima bilo je inženjera (Hohberg, dr Šehter, Kiršner i dr.) zatim, u vrlo velikom broju saobraćajnih stručnjaka raznih profila, od kojih su neki bili i na istaknutim dužnostima (Hajek, Lucati, Bišicki, Hohfeld, Rikard Fišer, Furht i dr.). Vrlo je uočljiv znatan broj Jevreja koji su, kao radnici, metalci i prometni radnici bili u operativnim železničkim ustanovama: u zelezničkoj radionici u Sarajevu, u ložionicama, u sekcijama za održavanje pruge, te kao mašinovođe i vozovođe; neke su obitelji dale i po više generacija železničara (više članova porodice Koš iz Pazarića, braća Natan i Vilim Ekštajn, Folkenfolk, Blum, Kon, Redlih, Lerer i dr.).
 Od interesa je, najzad, da je u službi državnih organa bio srazmerno znatan broj nižih arhivskih i pomoćnih činovnika Jevreja; oni su imali i značajnog udela u stvaranju administrativne tehnike u Bosni koja je za vreme Austro-ugarske uprave važila kao primerna. Karakteristična je npr. činjenica da je dugogodišnji predsednik Udruženja dnevničara i pomoćnih činovnika Bosne i Hercegovine bio Jevrejin Beno Fridman.
 Grad Sarajevo bio je za vreme turske vladavine poznat kao izrazit grad zanatlija. U oblasti zlatarstva, metalorezbarstva, ćilimarstva i nekih drugih zanata koji dozvoljavaju kreacije umetničkog karaktera, stvorene su, za ono vreme, tvorevine vrhunskog dometa, koje zaslužuju divljenje utoliko više što je sav ovaj a i ostali zanatski rad, po pravilu, obavljan sa vrlo zaostalom tehnikom, sa primitivnim alatom, po nasleđenim postupcima, često u vrlo nehigijenskim uslovima stvaranja. U novim uslovima, nastalim posle ulaska austro-ugarskih trupa u Bosnu, kada je ove krajeve zahvatio talas zapadne civilizacije, zaoštrilo se postepeno i pitanje savremenih zanatskih usluga, naročito onih koje su neposredno doprinosile i udovoljenjima novih zahteva u pogledu konfora i standarda. Tih godina otvarane su u Sarajevu, a i u drugim većim mestima, brojne nove zanatske radionice među kojima je bilo i takvih koje su dostojno reprezentovale tadanji, savremeni nivo u zemljama višeg standarda. Otvarane su i zanatske radnje takvih struka koje do tada uopšte nisu postojale u zemlji. Među sopstvenicima i radnicima ovih zanatskih radnji bilo je, srazmerno, vrlo mnogo Jevreja-aškenaza. Njihova uloga u opštem i privrednom razvoju ove zemlje bila je, u svakom pogledu, pozitivna ne samo isa gledišta tadanjih potreba. Oni su neposredno doprineli afirmaciji modernog zanatstva u ovim krajevima, a u prvim decenijama posle okupacije Bosne stekli velike zasluge na polju izobrazbe novih zanatskih kadrova iz redova domaćih žitelja kako sefardskih Jevreja, tako i ostalog stanovništva. Tako se postepeno formirala tradicija izučavanja i upražnjavanja novih zanata, koja, u čestim slučajevima, u pravoj liniji, vodi do prvih jevrejskih majstora-zanatlija koji su ovdje radili, naročito u gradu Sarajevu.
 U stanju smo da samo u vidu nasumice odabranih primera navedemo neke poznate sarajevske zanatske radnje koje su za vreme austro-ugarske uprave osnovali aškenaski Jevreji. Prve moderno uređene krojačke radnje držali su krojači: Ber, Spacir, Kemenji, Sandor, Rajs, Kap i drugi. Moderne cipelarske radnje uredili su, između ostalih: Eduard Fridman, Josip Štokhamer, Najer i drugi. Šeširdžijsku radnju imao je Tauber. Ugledne urarske i juvelirske radnje, novog tipa, osnovali su: Simon Viner, Sigmund Dijamant, braća Cveher, Kopelman i drugi. Optičarsku radnju imao je Levinger. Prvu graversku i pečatorezaičku radnju držao je Fogel. Četkarske i galanterijske radnje osnovali su: Simon Hahamović i Pinkas Cindorf. Bojadisarski i ličilački zanat upražnjavalo je pet članova obitelji Ast, Geminder, Reter. Temes i dr. Metalo-prerađivačke zanatske radionice držali su: Landberg, Ekštajn, Fromer, Fliker i mnogi drugi. Moderne mesarske radnje osnovali su Moric Švarc, Štajner i drugi. Prvu fabriku soda-vode i bezalkoholnih pića, u stvari veliku radionicu, osnovao je Bernard Landau. Prvu radionicu za proizvodnju sirćeta osnovao je Josip Štokhamer. Veće stolarske radionice otvorili su: Osias Apel, Filip Grajf i drugi. Tokarsku radionicu imao je Adolf Klajnodštajn. Radionicu za pranje i glačanje rublja držao je Kislinger. Staklorezačke radionice imali su: Adolf Klajn, Marton i dr. Ladislav Haček osnovao je radionicu za opravku mašina. Veće radionice tekstilnog materijala osnovali su Pavle Roubiček i Šandor Terek.
 Glavna industrijska grana Bosne, drvarstvo, nalazila se za vreme Austro-ugarske u privatnim rukama; — ovo za razliku od druge, malobrojne industrije (iz oblasti prerade duvana, rudarstva, metalurgije, ćilimarstva) koja je, uglavnom, predstavljala državni monopol. Suprotno izvesnim pogrešnim obaveštenjima, koja su se mogla čuti u predratnom jugoslovenskom periodu, vlasnici velikih preduzeća za seču i obradu drveta u Bosni nisu bili Jevreji. Jevreji nisu bili ni Štajnbajs, ni Ajzler i Ortlib, ni Feltrineli. Među Jevrejima aškenazima bilo je nekoliko vlasnika ili suvlasnika malih pilana (Cajhner, Ler, Haler, Dohany, Fišer). U znatnijoj meri Jevreji su, u toku austro-ugarskog perioda, učestvovali kao akordanti pri seči i odvoženju balvana i kao kočijaši-rabadžije. U Bosnu je još u toku 19. stoleća došao, naročito iz Galicije, znatan broj Jevreja kočijaša. Većina njih radilo je u šumskoj eksploataciji, a neki među njima, koji su došli u Sarajevo, bili su fijakeristi. (rlofman, Volah, Sojher i mnogi drugi). U Sarajevu je, decenijama, po ugovoru sa Gradskom opštinom, Moric Šternberg obavljao poslove oko odvoženja smeća i čišćenja i polivanja ulica; poznato je da su ulice Sarajeva u to doba važile kao primerno čiste. Neka špediterska preduzeća (Kestenbaum, Birnbaum) bila su u jevrejskim rukama.
 Slično kao u industriji, u redovima Aškenaza, sa vrlo malo izuzetaka, nije bilo trgovaca »na veliko«. Međutim, kako u Sarajevu, tako i u drugim većim mestima Bosne i Hercegovine, Jevreji-aškenazi osnovali su još u prvim godinama posle okupacije, a i 146 docnije, dosta malih i srednjih trgovačkih radnji tipa kakav do tada nije postojao, radnji koje su se i po načinu poslovanja i po asortimanu bitno razlikovale od nasleđenih »čepenaka« i »magaza« iz turskog vremena. Ovdje ćemo spomenuti neke poznatije koje su postojale u Sarajevu.
 Prvu savremenu knjižaru i papirnicu osnovao je Bernard Buhvald; radnja je imala i svoju štampariju i sama je izdavala knjige i publikacije (npr. iz oblasti propisa). Prve moderne špecerajske radnje držali su: Zor, Šiler, Glikzelig, Fuks, Engel i dr. Radnje sa tekstilnom robom imali su, između ostalih: Brukner, Klinger, Bern, Hofbauer, Hiršfeld i dr. Mnogi stari stanovnici Sarajeva još se sećaju vrlo dobro uređene prve radnje sa muškim pomodnim artiklima, koju je na visokom, savremenom, nivou uredio E. Feleki. Velike radnje sa staklarskim i porculanskim proizvodima bile su vlasništvo: Josipa Najera i Martona. Veliku gvožđarsku radnju držao je Sigmund Lagus. Vlasnik prve velike, moderno uređene drogerije u gradu bio je L. Jokl.
 U oblasti ugostiteljstva treba istaci da je prvi moderni hotel u Sarajevu osnovao Jevrejin Samuel Fehervari (u zgradi u kojoj se docnije nalazila Zemaljska banka za Bosnu i Hercegovinu). Za osnivanje i uređenje hotela »Evropa« (u negdašnjem vlasništvu Gligorija Jeftanovića) koji još uvek predstavlja najveći hotel i restoran u gradu, zaslužan je Eduard Laslauer. Međutim, i u drugim gradovima Bosne i Hercegovine Jevreji su, još za vreme Austro-ugarske, osnovali ili su upravljali savremenim hotelima, kao npr. u Foči gde je Samuel Gerstel sagradio poznati hotel »Gerstl« u kome je u toku oslobodilačkog rata boravio vrhovni štab NOVJ. Primera ima i u Trebinju (Vajs), u Jajcu (Martin Grof), u Bugojnu i drugim mestima.
 Kao dalje učešće Jevreja u privrednom životu navešćemo njihov rad u brojnim predstavništvima velikih trgovinskih i industrijskih preduzeća sa teritorija izvan Bosne i Hercegovine, što je omogućilo uredno i primerno snabdevanje ovih pokrajina industrijskim i prehrambenim artiklima koji se ovdje nisu proizvodili. Tu se ističu, još u ranijim decenijama: Eduard Serelman, Filip Šrajber, Hiršl i mnogi drugi.
 Slično kao u drugim oblastima, ni u bankarstvu i ostalim velikim finansijskim ustanovama Jevreji nisu bili na visokim rukovodećim položajima, ali je priličan broj njih radio u ovoj struci. Među njima je bilo i nekoliko prokurista i direktora filijala, pa i malih banaka (Dojč, Kenigsberger, Marton Merkler, Ungar, Polak, Nikola Kon, Časar, Vajcner i dr.). U struci osiguranja zapažene funkcije imali su: Bernardo Klajn, Fodor i neki drugi.
 Posle svog osnivanja 1879. godine aškenaska jevrejska opština u daljim decenijama postepeno dobija definitivne konture veroispovedne zajednice. Pošto tadanja sefardska opština nije bila u stanju da aškenaskim vernicima obezbedi prostorije za obavljanje odvojenih verskih obreda, iznajmljene su odgovarajuće prostorije najpre u sadašnjoj ulici Vase Miskina (tadašnjoj Ferhadiji), zatim u kući Jeftanovića (u sadašnjoj ulici Jugoslovenske narodne armije), te u Tereziji ulici (zgrada još postoji u današnjoj Dobrovoljačkoj ulici broj 87) u kojoj su se nalazile gotovo 20 godina, stvarno sve do 1902. godine tj. do otvaranja novog, danas zajedničkog jevrejskog hrama u Dobrovoljačkoj ulici. U spomenici izdatoj 1930. godine povodom 50 godišnjice opstanka jevrejske veroispovedne opštine aškenaskog obreda, izneti su detaljniji podaci o ličnostima koje su rukovodile opširnom do tog roka. Prvi predsednik bio je Leopold Vesel, koga je posle kratkog roka nasledio Moric Vajs, a ovog opet posle godinu dana Hajnrih Levi. U periodu od 1888. do 1898. bili su na čelu opštine Eduard Laslauer, Josip Najer, Sigmund Dijamant, Samuel Fehervari, te Adolf Klajn. Dok su sva ova lica, po zanimanju, bili iz redova zanatlija ili trgovaca, 1898. godine bi izabran za predsednika advokat dr Mavro Rotkopf, koji je na čelu ove zajednice ostao više od tri decenija, sve do svoje smrti 1933. godine. Njegovim izborom za predsednika otpočela je, u stvari, nova era u životu opštine koja se formirala kao moderna organizacija sa svim odgovarajućim prerogativima. Sredstvima same opštine i dobrovoljnim prilozima izgrađen je novi hram prema savremenim arhitektonskim koncepcijama (projektant je bio arhitekta Paržik, a unutarnju obradu izvršio je veoma uspešno, majstor Oisner).
 Iste, 1898. godine izabran je za rabina dr Samuel Vesel, koji je na ovom mestu nasledio svog prethadnika dr Funka, prvog, visokoškolovanog rabina ove opštine, koji je, međutim, svega dve godine bio na tom položaju. Pre dr Funka dužnost rabina obavljao je učitelj realne gimnazije i propovednik Bernard Buhvald. Dr Samuel Vesel ostao je na položaju rabina, odnosno nadrabina opštine do svoje iznenadne smrti 1928. godine. Bio je to čovek visoke filozofske erudicije, dostojno je predstavljao tip savremenog naučnika i učitelja, humanog, koncilijantnog i neobično trpeljivog verskog rukovodioca.
 Posle njega došao je na ovaj položaj dr Hinko Urbah, do tada rabin zemunske jevrejske opštine. On je kao poslednji nadrabin ove opštine 1941. godine uspeo da izbegne fašistička progonstva i da preživi rat.
 U periodu između dva svetska rata u samoj opštini došle su sve više do izražaja generacije koje su rođene na teritoriji Bosne i Hercegovine. One su bitno uticale i na izmenu fizionomije same opštine koja se postepeno transformirala od izrazito veroispovedne organizacije u zajednicu koja je i funkcionalno predstavljala grupaciju sa posebnim etničkim, odnosno nacionalnim obeležjem. U tom smislu u ćelom predratnom periodu vrlo aktivno je dejstvovao dugogodišnji potpredsednik opštine i jedan od istaknutih predratnih jevrejskih predstavnika inženjer Oskar Grof. Od drugih ličnosti koje su u tom pravcu dugo godina delovale u opštini treba spomenuti poslednjeg predsednika aškenaske opštine Bernarda Klajna i funkcionere Ferdinanda Buhvalda, Isu Hermana, Ignaca Najera i Hermana Davida, osim mnogih drugih koji su u velikom broju pali kao žrtve fašističkog terora.
 Godine 1933. podignuta je opštinska zgrada u kojoj su bili smešteni i odgovarajući uredi, biblioteka i dr. čime je bilo udovoljeno davnašnjem traženju opštinara. U ovoj zgradi nalaze se i danas opštinske kancelarije, biblioteka i druge institucije.
 Kada je reč o društvenom organizovanju Aškenaza u Sarajevu, potrebno je da se spomenu neke organizacije koje su u bitnoj meri dopunjavale zadatke socijalnog, karitativnog i humanitarnog značaja same opštine.
 Društvo »Hevra Kadiša« vodilo je brigu o groblju i sahranjivanju Jevreja-aškenaza. Velika je zasluga njenog dugogodišnjeg predsednika Sigmunda Dijamanta što je otkupljeno i uređeno novo groblje u Nahorevskoj ulici (1903. godine). Ovim je bilo napušteno staro groblje u istoj ovoj ulici koje je obuhvatalo oko 140 grobova sa spomenicima, između kojih je najstariji bio Leopolda Ferbera, rođenog 1798. godine. Ovo tzv. novo groblje napušteno je 1958. godine kada je oko 1200 grobova ekshumirano i preneto na drevno sefardsko groblje u Kovačićima.
 Aškenasko žensko društvo čija je prva predsednica bila Paula Vesel, a nasledile su je Milka Hiršl, Paula Tajh, Hermina Treper, Antoaneta Rotkopf, Henrijeta Horvic i dr. (podaci su do 1929. godine), steklo je u toku svog postojanja, od 1902. godine velika priznanja za svoj karitativni rad: davanje novčanih potpora, darivanje dece, posećivanje bolesnika i porodilja, nabavku lekova i izvršavanje drugih humanih zadataka.
 Humanitarno društvo »Ahdus« (»Jedinstvo«) osnovano 1906. godine udružilo je prvenstveno Jevreje poreklom iz Istočne Evrope; bili su to, uglavnom, zanatski radnici i samostalne zanatlije, železničari i drugi transportni radnici, trgovački nameštenici, mali trgovci i činovnici i t. si. Društvo je, sem na zadacima karitativnog i opšte društvenog karaktera, vrlo uspešno razvijalo gajenje tradicionalnog istočno-jevrejskog folklora. Imalo je dugo godina i svoju amatersku pozorišnu grupu, koja je i na pozornici u zgradi današnjeg Narodnog pozorišta (tada »Društvenog doma«) davala javne predstave, te je, između ostalog, izvodila i muzičke drame istočno-jevrejskih autora. Neki od aktera ovih priredbi (bili su to mahom zanatski radnici, kancelarijski nameštenici i t. si. od kojih se pamte imena: Hajnrih Drehsler, braća Reter, Fertig, Fridman itd.) postigli su u tadašnjim uslovima vrlo zapažen nivo kreativnog folklornog predstavljanja kako verbalnog, tako i scensko-dekorativnog značaja.
 Društvo je osnovala grupa na čijem se čelu najpre nalazio Abraham Ast. Njega je posle kraćeg vremena zamenio Hajim Vajcner, odlični poznavalac kulturnih tekovina i tradicija istočnog Jevrejstva. Od godine 1910. punih 14 godina predsednik društva bio je Simon Hahamović. Za ovo vreme društvo je, reorganizovano, znatno povećalo obim svoje delatnosti i broj svog članstva. Hahamovića je nasledio Mihael Ast, sin osnivača društva.
 U toku rata članstvo ovog društva gotovo je u potpunosti stradalo.
 Mada je u toku austro-ugarskog perioda značaj Aškenaza u kulturnom i privrednom pogledu bio vrlo zapažen, a samim tim i njihov uticaj u odgovarajućem praktičnom stvaralaštvu u ovoj zemlji, oni u političkom pogledu nisu odigrali nikakvu ulogu, pa ni kao grupacija, ni kao pojedinci, u ovom smislu, uopšte nisu došli do izražaja. Prilikom prvih izbora poslanika za bosansko-hercegovački sabor, održanih 1910. godine koji su, kao što je poznato, vršeni po kurijalnom sistemu, prema verskoj pripadnosti, Aškenazi su za jedini izborni jevrejski mandat, kao protivkandidata predsedniku Sefardske opštine Ješui D. Salomu, postavili predsednika svoje opštine dr Mavra Rotkopfa, i pored toga što za njegov izbor nije bđo realnog izgleda. Izabrani poslanik Salom, posle kraćeg vremena dao je ostavku, a pri ponovnim izborima Aškenazi nisu više postavljali svog kandidata već su se slobodno opredeljivali za jednog od kandidata Sefarada. Dr Rotkopf je, docnije, ipak, ušao u sabor kao virilista, pošto je bio izabran za predsednika Advokatske komore. U ovom telu Jevreji-aškenazi — kao što je već navedeno — bili su vrlo aktivni, a isto tako i u drugoj Trgovačko-obrtničkoj komori u kojoj se, pored ostalih, svojim dugogodišnjim samopregornim radom vidno isticao član njezine uprave Bernardo Klajn, inače, dugogodišnji potpredsednik, docnije predsednik aškenaske opštine.
 Dok je u prvim decenijama austrijske uprave u redovima Aškenaza postojala puna apolitičnost, puna nezainteresovanost kako za političke tendencije unutar drugih nacionalnosti u zemlji, tako i u odnosu na strujanja u samom Jevrejstvu — što je u ostalom važilo i za Jevreje-sefarde u ovoj zemlji — početkom novog stoleća došlo je u ovom pogledu, postepeno, do bitnih izmena. Bilo je to vreme kada je, posle prvog bazelskog kongresa (1897. godine) pod uticajem učenja Teodora Hercla i njegovih sledbenika s jedne strane, i kao posledica sve jače ispoljenog antisemitizma u mnogim evropskim zemljama, sve češćih protivjevrejskih izgreda, pa i krvavih pogroma — u čemu je tada prednjačđa carska Rusija — s druge strane, došlo do oživljavanja latentnog jevrejskog nacionalizma i težnje za uspostavljanjem jevrejske nacionalne postojbine. Ovaj period vremenski se poklapao sa periodom sve jačeg buđenja nacionalne svesti, jačanja nacionalnih aspiracija u redovima jugoslovenskih narodnosnih grupacija na teritoriji habzburške monarhije. U međuvremenu, od okupacije Bosne naovamo, ovdje je odrasla nova generacija Aškenaza, rođena i školovana u ovom ambijentu, generacija koja je morala, a i htela, da svoje težnje i ideale na polju nacionalnog života adekvatno uskladi sa onim ispolje-nim u redovima građana drugih nacionalnih i verskih zajednica u ovoj zemlji.
 Ovakve tendencije bitno su se odrazile na unutarnje odnose među Jevrejima ove zemlje. Dok su u ranijim decenijama obje jevrejske zajednice, Sefardi i Aškenazi, i pored znatnih zajedničkih stavova, i pored tesnih dodira u svakodnevnom poslovnom životu, i mnogih zajedničkih radosti i briga, stvarno živele jedna pored druge svojim posebnim životom, sada su se stvari počele iz temelja menjati. Mlađe generacije Jevreja, naročito intelektualaca, zbližene u školama, u društvu na zajedničkom radu opšteg značaja našle su zajednički jezik; pregrade i vidne razlike počele su da iščezavaju i da se obaraju, da bi se vremenom praktički svele na nulu. Mnogo su tome doprinele studentske organizacije osnovane početkom stoleća pri onim univerzitetima koje su najviše posećivali mladi ljudi iz naših krajeva. Bili su to klubovi »Bar Giora« u Beču i »Judeja« u Zagrebu. Treći klub »Esperanca« u Beču, u suštini na istoj liniji kao i ostala dva, stavio je sebi u zadatak i negovanje specifično sefardskih tradicija i posebnih istorijskih tekovina.
 Približno u isto vreme osnovan je u Sarajevu klub jevrejskih učenika viših razreda srednjih škola pod imenom »Jehuda Makabi«. Klub je postojao pod okriljem »Židovskog nacionalnog društva« koje je nastalo preobražajem ranije organizacije pod imenom »Društvo jevrejske omladine za samostalno obrazovanje«. Društvo su osnovali Aškenazi i u početku su članovi bili samo Aškenazi. Ali docnije, posle transformiranja, ono je postalo zajedničko udruženje Jevreja. Kroz »Jehuda Makabi« prošli su gotovo svi školovani Jevreji tadašnjih generacija i njegova zasluga za praktično primenjivanje načela o bratstvu Jevreja obeju opština vrlo je velika. »Jehuda Makabi« koji je, analogno kao i mnoge druge đačke organizacije u Bosni tog vremena, dejstvovao ilegalno, praktički je prestao da radi 1913. godine kada je na osnovu jedne denuncijacije policija izvršila pretres u društvenim prostorijama, zaplenila arhivu i podnela prijave školskim organima. Ovaj slučaj, inače, nije imao težih posledica po članove organizacije, pošto je nadrabin sefardske opštine i veroučitelj dr Levi pred vlastima stvar predstavio kao đačku, versku kongregaciju.
 Po završetku prvog svetskog rata nastupila je nova situacija u životu Jevreja-aškenaza u ovoj pokrajini. Posle rasparčavanja Austro-ugarske monarhije, stvaranja jugoslo-venske države, kao i novih država drugih nacionalnosti, nastalo je masovno odlaženje Slovena poreklom iz Čehoslovačke i Poljske. Njih je sledio talas emigracije u ostale zemlje, u novu Republiku Austriju, u Mađarsku, Rumuniju i dr. Jevreji-aškenazi ovom emigracijom, uglavnom, nisu bili obuhvaćeni; samo neznatan broj odselio se tih godina. Oni su najvećim delom ostali u ovoj zemlji, u kojoj su i dalje, ukoliko im je to bilo dozvoljeno, obavljali svoj raniji posao i kojoj su stavljali na raspolaganje svoje snage i sposobnosti. Mnogi među njima, naročito oni koji nisu bili poreklom sa teritorije nove države ih koji u ranijem periodu nisu bili stekli bosansko-hercegovačku zavičajnost, našli su se u vrlo teškoj situaciji u pogledu državljanskog statusa. Ovu situaciju koristili su izvesni, šovinistički nastrojeni, ili inače nesavesni pojedinci, u lične svrhe.
 U burnim godinama neposredno posle prvog svetskog rata, godinama koje su dobrim delom bile u znaku zbivanja proisteklih neposredno iz oktobarske revolucije, koja je i u našoj zemlji iz osnova pokrenula talas stremljenja upravljenih ka socijalnoj slobodi, izvestan broj mlađih Jevreja, radnika, nameštenika i intelektualaca, prišao je novim pokretima. U akcijama koje su u to vreme preduzimane, a naročito u organizovanju generalnog štrajka železničara, godine 1919, vidno je učestvovao i sarajevski lekar dr Milan Zon, jedan od vrlo retkih intelektualaca u redovima socijalističke partije. Ovu činjenicu, pod uticajem reakcionarnih parola o jevrejskom boljševizmu, iskoristile su tadanje vlasti, između ostalog, za masovna hapšenja i izgone građana Jevreja-aškenaza, dobrim delom onih koji sa pomenutom akcijom nisu imali baš nikakve veze. Istini za volju treba navesti da se u docnijim godinama slični masovni progoni upereni specijalno protiv Aškenaza nisu ponavljali i da su se ovi, u granicama onih političkih prava koja su uživali ostali građani zemlje, mogli da smatraju punopravnim građanima.
 U prvim godinama posle rata došlo je do znatne zategnutosti između obeju jevrejskih opština u Sarajevu. Ovo je izazvalo spor ideološkog karaktera i podeljenost na dve grupe: jednu — koja je okupila, više manje, sve Aškenaze i manjinu Sefarada, i drugu — koja je predstavljala uglavnom samo Sefarde. Prva grupa okupljala se najpre oko Židovskog nacionalnog društva i časopisa »Narodna židovska svijest«. Duhovne vođe grupa bili su inženjer Oskar Grof, raniji sekretar Sefardske opštine Mihael Levi i dr Adolf Benau. Drugu grupu, koja je izdavala časopis »Jevrejski život«, ideološki je predstavljao istaknuti sefardski intelektualac dr Vita Kajon, te dr Braco Poljokan. Spor je trajao više godina. U jeku te kampanje aškenasko-sefardska grupa osnovala je »Jevrejski klub«, a uskoro posle toga i zadrugu s. o. j. »Jevrejski dom« koja je 1927. godine podigla klupsku zgradu (u njoj je sada kulturno-umetničko društvo studenata »Slobodan Princip Seljo« u ulici Boriše Kovačevića). Jevrejski klub je za vreme 10 godina svoga delovanja, najpre pod predsedništvom dr Zige Bauera, docnije dr Adolfa Benaua i najzad Rafe Tolentina, odigrao značajnu ulogu uopšte u društvenom i kulturnom životu Sarajeva.
 Ideološki spor među sarajevskim Jevrejima okončan je posle 1928. godine. Osnovan je zajednički časopis »Jevrejski glas«, podvojenosti između obeju jevrejskih zajednica praktično su prestale, saradnja na mnogim poljima društvene aktivnosti postala je sve intenzivnija, i razne društvene organizacije stvarno su postale zajedničke za Jevreje obeju opština.
 Mlade i najmlađe generacije Jevreja, bez obzira na poreklo, pošle su, međutim, svojim putem i dobrim delom se uključile u nova, progresivna strujanja koja su prove-javala zemljom. Dosledno takvoj svojoj političkoj orijentaciji oni su bili aktivni, rame uz rame, sa ostalim svojim jugoslovenskim drugovima i zajedno s njima podnosili sve teškoće i sve konsekvence koje je njihov borbeni stav nametao.
 Zločinačka, nacističko-ustaška najezda 1941. godine gotovo je u potpunosti uništila jevrejsko-aškenasku zajednicu u ovoj zemlji. Preko 80°/o Jevreja-aškenaza pobijeno je ili poginulo u toku narodnooslobodilačkog rata, u kome su brojni Aškenazi vrlo aktivno učestvovali i dali mnoge prvoborce, među ostalim i tri narodna heroja: Pavla Goranina, Iliju Engela, te Voju Todorovića-Lerera, (4) sada generalpukovnika Jugoslovenske Narodne armije. Deo preživelih preselio je posle rata u druge republike ili, pak, u inostranstvo, naročito u Izrael.
 Posle rata stvorena je u Sarajevu zajednička jevrejska opština, a ukinute su ranije posebne opštine, i sefardska i aškenaska. Prvi predsednik bio je Banjalučanin Maks Vajs. Bivši aškenaski hram u Dobrovoljačkoj ulici postao je zajednički, za celu opštinu. Danas živi u Sarajevu svega nekoliko desetina Aškenaza, jednim delom doseljenih posle rata u ovaj grad; neki između njih na istaknutim mestima učestvuju u kulutrnom i privrednom radu. U ostaloj Bosni i Hercegovini susreću se samo retki pojedinci.
 Govoriti danas o Jevrejima-aškenazima u Bosni i Hercegovini znači evocirati uspomenu o jednoj, makar i malobrojnoj, etničkoj zajednici koja je nekad ovdje postojala.

1) M. Levy: Die Sephardim in Bosnien, Sarajevo, izdanje Daniel A. Kajon, 1911. g.
 2) Graetz: Geschichte der Jucien (X sveska), Leipzig, izdanje O. Leiner, 1896. g.
 3) Grof: Spomenica prigodom 50 godišnjeg opstanka jevrejske vjeroispovjedne općine aškenaskog obreda u Sarajevu 1930. g.
 4 ) Vojo Todorović — Lerer po majci je Sefard, a po ocu Aškenaz.