Jevrejska društva u Sarajevu

Vrlo je vjerovatno da su Jevreji i za vrijeme Turske osnovali neka društva. No o tome netnamo sigurnih podataka. Tek dolaskom Austrije u Bosnu počinju da se osnivaju jevrejska društva u savremenom smislu. Za to je bilo osnovanih razloga.

Jevreji nisu mogli ostati po strani od svih onih zbivanja ekonomskih, društvenopolitičkih i istorijskih, sredine u kojoj su živjeli. Oni su pod određenim okolnostima i društvenim i istorijskim uslovima svoga vremena trošili svoje dragocjene snage koliko se tada moglo i na taj način davaii svoj prilog uzdizanju i napredovanju sredine u kojoj su živjeli. Rezultate njihovih akcija, stremljenja, nastojanja i mogućnosti treba posmatrati u istorijskom razvoju i procesu. Samo takvim posmatranjem moći će se pravilno odrediti njihov udio u kulturi sredine u kojoj su se nalazili.

Prvi pokretači i osnivači jevrejskih društava u Sarajevu nisu bili ni svjesni da otpočinju jednu veliku kulturnu akciju koja će imati svoj snažan i plodan odraz ne samo u njihovom uskom jevrejskom krugu nego i u sredini u kojoj su živjeli. Njihovo značenje i vrijednost njihova djelanja može se pavilno uočiti i objektivno prosuditi samo ako se posmatra u okvirima vremena u kome je nastalo.

Do konca prvog svjetskog rata u Sarajevu je osnovano oko 30 raznih društava. Većina tih društava imali su jednake, istovjetne ili vrlo slične ciljeve; u glavnom preovlađivali su humanokaritativni ili socijalni momenti. Uzmu li se u obzir teške ekonomske prilike pod kojima su Jevreji tada živjeli, veliki broj djece u siromašnim familijama, grupisanje oko 2—3 zanatske radnje, velika konkurencija, nemogućnost zapošljavanja, neodlučnost i strah da se ode od kuće i traži bolja i sigurnija egzistencija, uslovljavali su nicanje tako velikog broja društava. Radijus djelovanja tih društava bio je uzak, često ograničen samo na nekoliko ulica ili samo jedan kvart u gradu i slično. Većina ovih društava nastajala su kao plod dogovaranja uskog i malog broja ljudi »dobroga srca i izdašne ruke«, a ne jedne smišljene i opšte narodne akcije. Ta društva u početku nisu imala ni svojih statuta, ni čvrsto postavljenih planova i programa. Njihova aktivna djelatnost nije bila konstantna nego povremena i varijabilna, ovisila je o raspoloživim novčanim sredstvima. Pokretači tih društava bili su ujedno i najizdašniji prilagači dobrovoljnih priloga i mecene. Na taj način nastao je najveći broj jevrejskih društava. Među svim jevrejskim društvima svakako je najznačajnije i najuglednije La Belevolencija.

Dan 12. 1 1892. g. možemo uzeti kao datum osnivanja La Benevolencije. Tada je sačinjen i potpisan prvi zapisnik o osnutku društva. Potpisivači zapisnika bili su vrijedni i sposobni ljudi. Oni su bili voljni da cjelokupan rad vode duži niz godina i da preuzmu na sebe i svu odgovornost za njegov uspjeh. Zanos i želja da se svojim radom nešto učini i drugome pomogne nadograđivali su i jačali njihovu svijest. Zato je vrijedno da se pomenu i imena onih koji su taj zapisnik potpisali: Ašer Alkalaj, Albahari Salamon, Rafael Majer Altarac, Ezra Rafael Atijas, Izahar Z. Danon, Avram Sadić Levi, Leon Juda Levi, Jozef M. Izrael, Avram Isak Papo, Bernardo Pinto, Ješua Daniel Salom, Avram Daniel Salom.

 Prvi predsjednik je bio Izahar Z. Danon, potpredsjednik Avram Levi Sadić, tajnik Bernardo Pinto, blagajnik Ašer Alkalaj, odbornici: Ješua D. Salom, Jozef Z. Danon, Jozef M. Izrael, Avram Isak Papo, Leon Levi, Raf ael M. Altarac i Izidor Salamon Salom.

Cim je društvo osnovano traži se način da se ono što brže i više populariše. Pozivaju se širi slojevi Sarajlija na saradnju. Program se prilagođuje potrebama i zahtjevima vremena. La Benevolencija postaje lokalno društvo sa humanitarnokaritativnim ciIjem čije se djelovanje svelo samo na Jevreje Sarajeva, a od 1908. godine proširuje svoje djelovanje i rad na sve Jevreje Bosne i Hercegovine. Odmah poslije svoga osnivanja društvo je uputilo apel javnosti iz kojega citiramo: »Svako ko želi i hoće da sebi osigura budućnost, da nauči zanat ili da pohađa školu, a za to nema sredstava, neka se prijavi La Benevolenciji. Ona će svakoga potpomagati u stvaranju i obezbjeđenju njegove egzistencije«, itd.1)

Ocjenjujući rad društva po njegovom djelovanju, raznovrsnosti poslova i rezultatima u vremenu od 70 godina mogli bi ga klasirati ili podijeliti u tri razdoblja. Prvo razdoblje obuhvata vrijeme od osnutka La Benevolencije 1892. godine pa do 1923. godine, drugo razdoblje od 1923. do 1933. godine, treće razdoblje od 1933. pa do 1941. godine. Okupacijom Sarajeva prestaje svaki rad La Benevolencije.

Prvo razdoblje ispunjeno je osnivanjem društva, skupljanjem članova, pronalaženjem sigurnih izvora sredstava i pronalaženjem nove metodologije rada. Teškoće su se javljale na svakom koraku. Reforme nisu odmah nailazile na puno razumijevanje. Teško je bilo pridobiti društva koja su do tada postojala da se odreknu svojih djelovanja i akcija i da se fuzionišu. Ljudi su se poteško odvajali i odricali svojih društava i funkcija u njima. Navikli da se njihov rad odvija samo u uskim okvirima jedne m,ahale, nisu odmah mogli shvatiti društvo koje će objedinjavati akcije svih postojećih društava.

To je ujedno period stvaranja prvog kola školovanih ljudi sa srednjoškolskom spremom, slanja prvih i rijetkih studenata na fakultete. U ovome periodu najviše pažnje je poklanjano stvaranju i sticanju vaijanog i stručno osposobljenog radničkog podmlatka. Za učenike koji su učili zanate La Benevolencija je pripremala i specijalne stalne kurseve i omogućavala im da završe osnovno školovanje i polože stručne ispite. La Benevolencija nije svoje pitomce zanemarivala ni poslije izučenih zanata, nego ih je opet okupljala na kursevima kojima su proširivali svoje stručno znanje.

Ovaj i ovakav rad La Benevolencije ubrzo će naići na razumijevanja i novčanu potporu i van Sarajeva. To je dovelo i do promjene njenih pravila. Glavna skupština od 25. maja 1908. godine jednoglasno je primila zaključak o promjeni pravila. La Benevolencija prestaje biti lokalno društvo sefardskih Jevreja u Sarajevu i postaje institucrja svih sefardskih Jevreja Bosne i Hercegovine. Prema pravilima nema više La Benevolencija za cilj »dobročinstvo i prosvjetu« već »prosvjetu i dobročinstvo«. Paragraf 3. novih pravila veli:

a) pružanje materijalne pomoći sefardskim Jevrejima iz Bosne i Hercegovine, koji uče na srednjim, stručnim i visokim školama;

b) namještanjem i eventualno potpomaganjem mladića sefardskih Jevreja koji se odaju valjanim zanatima, ukoliko sredstva dopuštaju, društvo će u novcu ili u prirodi pomagati siromahe Jevreje sefardskog obreda.

Promjena pravila znači dalji korak u razvoju La Benevolencije. Njen rad je naišao na razumijevanje, njena materijalna baza je već toliko ojačala da raspolaže sigurnim i stalnim sredstvima. La Benevolencija prevazilazi lokalne okvire, ona proširuje svoje djelovanje na sve Jevreje tadašnje Bosne i Hercegovine.2)

U ono doba vrlo malo je bilo srednjih škola u Bosni i Hercegovini. La Benevolencija spremno prihvata zadatak da školuje mlade i talentovane Sefarde. Skolovani su tada samo muškarci; rijetko su tada djevojke pohađale srednje škole. To je ujedno i doba slanja prvih naših ljudi na studij u Beč, Grac i Prag. Na taj način zahvaljujući La Benevolenciji došlo je do prvog kola intelektualaca sa akademskim kvalifikacijama. To su naši prvi i najstariji ljekari, inženjeri, sudije i advokati. Oduševljenje kojim je čitava zajednica Bosne i Hercegovine primila i prihvatila prvu inteligenciju bilo je nadasve veliko. To je davalo La Benevolenciji podstreka i hrabrilo je za još intenzivnije nastavIjanje rada. Međutim prvi svjetski rat unio je zastoj i ukočio zatalasano oduševljenje u radu i stremljenjima La Benevolencije. Mnogi aktivni članovi društva, njegovi pitomci i odbornici otišli su u rat, mnogi se više nisu ni vratili svojim kućama. Drugo razdoblje obuhvata vremenski razmak od 10 godina, ili od 1923. do 1933. godine. Poslije rata, stvaranjem države Srba, Hrvata i Slovenaca Jevreji su pružili svoje dragocjeno iskustvo, znanje, upornost i energiju cjelokupnoj zajednici da se, ratom opustošena i desetkovana, što brže materijalno i kulturno podigne i oporavi. Jevreji Bosne i Hercegovine gledajući pustoš i posljedice koje im je rat ostavio počeli su ponovo obnavljati i jačati La Benevolenciju. Prihodi se povećavaju i postaju stalniji. Iz godine u godinu raste broj običnih članova, dobrotvora, utemeljača i zakladnika. Ovo razdoblje je ujedno i doba jačanja poleta u radu La Benevolencije. Svaka godina ovoga decenija ispunjena je velikim brojem srednjoškolaca i studenata koje je La Benevolencija školovala. Stvaranjem Jugoslavije prestaje La Benevolencija slati studente na studij u Beč, Grac i Prag. Oni su veeinom upućivani na fakultete u Zagreb i Beograd. Vrlo mali broj je slan da. dopuni studij u Pariz, Berlin, Breslavu, Milano i Rim. Studenti su vraćajući se sa studija svojim kućama predstavljali vrlo pozitivan i aktivan faktor zajednice. Znanje stečeno za vrijeme studija u kulturnijim sredinama prenosili su na čitavu Bosnu i Hercegovinu do čijeg im je kulturnog i materijalnog prosperiteta bilo veoma stalo.

1924. godine La Benevolencija proslavlja tridesetogodišnjicu svoga rada. »To je bila manifestacija jedinstva cijele jevrejske zajednice Jugoslavije«. Na proslavi su bili predstavnici Jevreja iz Beograda, Zagreba, Subotice, Novog Sada, Skoplja, Bitolja i iz svih mjesta Bosne i Hercegovine. Pomoćnik bana Drinske banovine dr Hadžiomerović pozdravio je beogradske Jevreje ovim riječima: »Vidjeli smo se 1912. godine kada je patriotsko Srpskojevrejsko pjevačko društvo učinilo pod neprijateljima svoju značajnu posjetu braći iz Sarajeva, ali su prilike tada bile takve da nismo mogli dati potpunog oduška našim osjećajima, nismo smjeli izgovoriti ono što smo duboko osjećali u dubinama naših srdaca. Danas nam je to moguće, mi kličemo iz svega srca braći iz Srbije: »Dobro nam došli«.3)

U ime svih kulturnih društava u Sarajevu (»Prosvjete«, »Napretka« i »Gajreta«) odao je La Benevolenciji priznanje predsjednik hrvatskog društva »Napredak« Alaupović koji je, između ostalog, rekao: »Kulturni život Bosne ne da se ni zamisliti bez blagotvorne akcije sarajevskih društava i značajno je, da je po hronološkom redu La Benevolencija od svih njih prva, najstarija. Jevreji Bosne su dokazali, koliko su dorasli za plodni i nužni kulturni rad, dokazali su to La Benevolencijom, koja čini čast i njima i gradu Sarajevu«.4)

U toku proslave održana je u Gradskoj vijećnici poznata Prosvjetna konferencija na kojoj su bili prisutni delegati svih kulturnih i socijalnih jevrejskih društava iz Beograda, Zagreba te veliki broj jevrejskih javnih radnika i intelektualaca iz Sarajeva. Tadašnji sekretar društva dr Vita Kajon u svome referatu izložio je program za jednu smišljenu saradnju. Konferencija je razmatrala neka krupna pitanja iz našeg kulturnog, prosvjetnog, socijalnog, ekonomskog i političkog života. Glavne tačke dnevnog reda ove konferencije su bile:

1) Planska i studiozna prosvjetna politika. Htjelo se stati na put stihiji koja je tada bila na pomolu u pogledu studija. Jevrejski studenti su se uglavnom polarizovali oko dva fakulteta, pravnog i medicinskog. La Benevolencija iznoseći ovaj problem pred konferenciju nastojala je da usmjeri bar one studente koje je ona stipendirala u pravcu izučavanja i osposobljavanja za ona zvanja »koja su bila potrebna zajednici, a koja su istodobno pružala sigurnu egzistenciju«.5) U referatu su bile sagledane potrebe u zvanjima svih akademskih struka ne samo u užoj jevrejskoj sredini, nego u čitavoj g'ugoslovenskoj zajednici. Problemi tretirani na konferenciji u Sarajevu nisu bili samo profolemi Sarajeva ili Bosne i Hercegovine nego čitave Jugoslavije. La Benevolencija je forsirala slanje pitomaca i stipendiranja na izučavanje deficitarnih struka (nastavnika, učitelja, profesora, muzičara, slikara, nautičara, novinara, geodeta, veterinara, agronoma, finansijskih, hemijskih i tekstilnih stručnjaka).

2) Osnivanje jedne izdavačke ustanove koja će izdavati prijevode najpoznatijih jevrejskih autora u svijetu na polju beletristike, nauke, filozofije i umjetnosti. Na taj način htjelo se njihova djela učiniti dostupnim širem krugu naše čitalačke publike koja ih nije mogla u originalu čitati.

3) Izdavanje udžbenika i priručnika iz jevrejske istorije, književnosti i filozofije.

4) Izdavanje rječnika i gramatike hebrejskog jezika,

5) pokretanje jevrejske štampe i publicistike. Stvaranje dobrog visokoobrazovnog žurnalističkog kadra,

6) osnivanje teološkog seminara,

7) osnivanje jevrejskog muzeja,

8) otvaranje doma za učenike u privredi,

9) stvaranje solidnog privrednog kadra i upućivanje omladine u produktivna zvanja i zanimanja,

10) potreba političkodržavljanskog vaspitanja Jevreja.

»Poznavanje ustava, političkog, privrednog, socijalnog i kulturnog života zemlje u kojoj živimo, solidarisanje sa svim njenim težnjama i interesima jeste preduslov da sve one nesvjesne veze koje nas vezuju za otadžbinu postanu našom svjesnom potrebom i moralnom građanskom dužnošću«.6)

Na ovoj osnovi trebalo je okupiti sva jevrejska društva i ustanove u bivšoj Jugoslaviji, zajednički koordinirati sve snage i materijalna sredstva, pa stvoriti jedinstvenu ustanovu.

Na konferenciji 1924. godine odlučeno je da se sazove Prosvjetni kongres svih jevrejskih institucija koji bi donio mfjerodavno rješenje za realizaciju problema istaknutih na konferenciji. Sazivanje kongresa bilo je povjereno La Benevolenciji kao njenom inicijatoru. Kongres nije bio sazvan. Nagli razvoj fažizma i nacizma u Evropi i njegovo brzo širenje u našim krajevima stvarao je prepreke i smetnje na svakom koraku. Zbog toga ta lijepa zamisao nije ostvarena.

U razdoblju od 1923. do 1933. godine La Benevolencija je izvršila ove poslove: Došlo je do fuzionisanja i integracije velikog broja jevrejskih društava sa istim ciIjevima. Stapanje društava sa istovjetnim ciljevima bilo je korisnije, ekonomičnije, a i rad se mogao efikasnije odvijati i studioznije sagledati sa jednog mjesta. La Benevolencija vršeći integraciju društava primila je na sebe i veliku odgovornost. Ona je bila za to dorasla.

Broj povjerenika i pododbora La Benevolencije proširio se na sve krajeve Jugoslavije u kojima su Jevreji živjeli.

Broj onih koji su primali potpore, pomoći ili stipendije od La Benevolencije naročito je porastao. Oko stotinu studenata studiralo je u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani, a manji broj u Beču, Brnu, Pragu, Breslavi, Milanu i Rimu. U ovom periodu najviše se studirala tehnika i medicina, a onda filozofija. Studenti Filozofskog fakulteta imali su i nešto veću stipendiju. Broj studenata Filozofskog fakulteta svih struka išao je do 30, broj studenata prava opadao je. La Benevolencija je stipendirala 300 srednjoškolaca, najviše u školama trgovačkog smjera, pa učiteljskim, tehničkim svih smjerova, muzičkim i slikarskim akademijama. Zahvaljujući La Benevolenciji stvoren je kadar od 30 učitelja koji su radili po svim mjestšma Bosne i Hercegovine. Preko 350 učenika u privredi dobivali su stalne potpore ili pripomoći. Ovi brojevi mogu i danas da impresioniraju i ubjedljivo pokazuju da je La Benevolencija postala opšte jevrejsko i centralno reprezentativno društvo svih Jevreja Bosne i Hercegovine.

U ovom periodu pada i osnivanje prosvjetnih tečajeva za trgovce, zanatlije i kancelarijske namještenike. »Nastavni plan je bio slijedeći: srpskohrvatski jezik, trgovački račun, obrada glavnih dijelova nekih zakona (trgovački, mjenbeni i dr. — njihove praktične primjene), knjigovodstvo i dopisivanje, socijalna higijena, kulturna istorija Jevreja. Predavači su bili dr Samuel Kamhi, profesori Eliezeo, Salamon Pinto, Elijas Eškenazi, Jakov Maestro i dr Izidor Izrael. Tečajci su dobivali besplatno sve knjige i pisaći pribor«.

Treba spomenuti da je u ovome periodu došlo i do osnivanja biblioteke. Ova akcija naišla je na veliko razumijevanje. Nije bilo jevrejske kuće u kojoj nije bilo knjiga, pa su Ijudi rado knjige poklanjali. Najprije su prikupljane darovane knjige, poslije se njihov broj povećavao kupovinom novih i savremenijih knjiga. Pored beletristike bilo je u ovoj biblioteci knjiga iz svih oblasti nauke, filozofije i umjetnosti. Naročito je bila cijenjena zbirka »Judaica«. Sve ono što se pisalo o Jevrejima na bilo kojem jeziku, a do toga se moglo doći, moglo se naći u ovoj zbirci. U ovoj zbirci nalazile su se i neke vrlo stare rijetke knjige pisane na hebrejskom i španskom jeziku. Mnoga jevrejska društva koja su imala svoje ibiblioteke poklonila su sve knjige La Benevolenciji. Na ovaj način brzo je stvoren lijep broj knjiga. Biblioteka je bila stručno vođena i sređena. Ona je služila za upotrebu ne samo Jevrejima, nego svim građanima Sarajeva koji su htjeli i željeli da se njome koriste.

Vrijedno je spomenuti da se u tome razdoblju pokreće akcija za prikupljanje i sređivanje sefardskog folklora, a posebno romansi. Bilo je i ranije pojedinačnih i samoinicijativnih pokušaja rada na ovome polju, ali sada se težilo to upotpuniti sa svim neobjavljenim materijalom. Naučno i kritički obraditi i srediti, pa onda izdati.

Spomenućemo i to da je La Benevolencija učestvovala u svim akcijama za osnivanje Šumarskog ili Rudarskog fakulteta u Sarajevu. » .. . i materijalno pomagala sve akcije za osnivanje pozorišta u Sarajevu, bila član utemeljač društva »Zmijanje«, Narodnog univerziteta, sarađivala u Narodnom odboru za hitnu pomoć nevoljnima, zainteresovala neke naše imućne građane i ustanove i sama priložila svoj novčani prihog«. Isto tako La Benevolencija je pomagala ciljeve Crvenog krsta, školske fondove nekih škola i mnoge druge dobrotvorne akcije.

Ovim i ovakvim radom La Benevolencija je nužno preuzimala rukovodeću ulogu u jevrejskoj sredini. »Ona je predstavljala opštenarodnu ustanovu iz svoga ranga i naročitog ugleda«. Može se reći da nije bilo nijedne šire ni značajnije akcije ne samo u gradu nego i u BiH u kojoj La Benevolencija nije učestvovala. Sa bratskim kulturno-prosvjetnim društvima u gradu: »Prosvjetom«, »Napretkom«, »Gajretom«, »Narodnom uzdanicom« podržavala je prijateljske veze«.7) Drugo razdoblje rada i djelovanja je vrlo bogato rezultatima od kojih smo spomenuli najvažnije i najznačajnije.

Treće razdoblje obuhvata vrijeme od 1933, pa do 1941. godine. Ovo razdoblje je opterećeno velikom ekonomskofinansijs kom krizom u svijetu, koja je imala svoga odraza i u Jugoslaviji. Pojava fašizma i gonjenje Jevreja u nacističkoj Njemačkoj nisu omeli rad i djelovanje La Benevolencije sve do dana ulaska Nijemaca u Sarajevo. U vremenu kada se spaljuju knjige jevrejskih pisaca i sve ono gdje se spominje ime Jevrejin, La Benevolencija je počela sa prvim izdanjima. Spomenućemo: Spomenica La Benevolencije, Godišnjak, Spomenica Majmonidesa, knjiga Jorja Tadića: Jevreji u Dubrovniku. Svojim znatnim prilozima omogućila je štampanje pripovijedaka Isaka Samokovlije. Folklorne zbirke, zbirke sefardskih romansi, reprodukcije i aibumi slika jevrejskih slikara, zbirke nekoliko mladih i vrlo talentovanih pjesnika i pripovjedača nisu izašle, niti će ikada više izaći. Autori su ubijeni, a njihova djela uništena i za uvijek propala.

Lira

Pored La Benevolencije, jedno od najznačajnijih jevrejskih društava bila je Lira, pjevačko društvo sefardskih Jevreja. Do osnivanja društva došlo je inicijativom nekih Jevreja koji su htjeli da gaje vokalnu muziku među Jevrejima, po uzoru na ostala pjevačka društva u Sarajevu.

Ambicije osnivača bile su skromne i bez velikih pretenzija. Što se društveni život više diferencirao, to je unutar Lire došlo do većeg grananja njenog rada. Lira će okupiti sve Jevreje Sarajeva bez obzira na njihovu društvenoekonomsku pripadnost i postaće žarište njihovog vokalnomuzičkog obrazovanja. Glavne svoje zadatke: njegovanje pjesme i muzičke kulture radi kojih je Lira osnovana, ona neće nikada zanemariti, niti napustiti.

Lira je osnovana 1901. godine kao prvo pjevačko jevrejsko društvo. Imala je svoja pravila, prostorije i hor. Lira nevjerovatno brzo raste i napreduje. Ona odmah skuplja muške i ženske pjevače i stvara mješoviti hor. Da bi se mogla finansijski izdržavati, morala je njegovati svjetovnu i sinagogalnu pjesmu. Praznicima i subotom hor je nastupao u glavnom hramu, godišnje davao po nekoliko priredaba i svake godine po jedan reprezentativni umjetnički koncert.

Prvi odbor Lire 1901. godine sačinjavali su: M. Levi, M. Alkalaj, R. Izrael, R. Levi, A. Atijas, G. Bahar, Leon J. Finci, J. Abinun, M. Finci, L. Finci. Prvi predsjednik Lire bio je Leon Finci (1901. godine). Ostali predsjednici su bili: Albert Kajon, dr Ezra Kajon, dr Rafael Papo, dr Salamon Kunorti. Lira je imala i svoje dirigente. Oni su slovili kao najbolji u Sarajevu. Prvi i počasni dirigent Lire bio je Kosta Travanj, zatim su slijedili Ljubo Bajac, Beluš Jungić, a od 1930. godine Alfred Pordes.

Ti dirigenti su morali raditi polako i strpljivo, oprezno i lagano. Lira nije imala tradiciju i muzički školovano članstvo. Glasovnog materijala je bilo dosta a i dobroga isto tako. Trebalo je raditi od početka. Sačuvati članove i držati ih na okupu, ali i dizati nivo i kvalitet hora. Ti faktori su uticali i uplivisali na izbor pjesama i sastavljanje repertoara. Pjesme su morale biti kratke, melodiozne, a po kompoziciji lake. Prve repertoare sačinjavali su: Paču, Marinković, Bojić, Binički, Ostojić, Novak, Ružić. Poslije će doći Verdi, Tolinger, Stevan Mokranjac, Wagner, Chluka. Dirigenti su i sami uglazbili neke sefardske romanse, kako su one pjevane u tadašnjem Sarajevu. Ove su oni stavljali na repertoar. Za dugo su na repertoarima bile samo jugoslovenske pjesme iz svih krajeva Jugoslavije. Hebrejskih pjesama nema na repertoaru, jer Lira nije imala hebrejskih partitura. Pred prvi svjetski rat Lira je pokušala da osim svjetovnog njeguje i duhovni repertoar. Počela je da u malom hramu nastupa subotom i prilikom praznika u molitvama. Ali nistupanje Lire sa mješovitim horom nije prošlo bez prigovora čak i protesta starih rabina. Sudjelovanje mješovitog hora u hramu prilikom molitve smatralo se nekom vrsti »profanisanja« vjerskih obreda i ceremonijala.

Svojim kulturnim đjelovanjem Lira je postizala vidne rezultate u ondašnjoj sredini. Clanstvo je iz godine u godinu raslo. Početne godine rada bile su pune zanosa, poleta i ambicije. Poslije nekoliko uspjelih koncerata u Sarajevu, Lira priređuje koncerte i u tadašnjoj bosanskoj provinciji. 1906. godine Lira daje koncerte u Travniku i Zenici, 1910. godine u Višegradu i Travniku. Njeni koncerti su bili kulturni doživljaji i za samo Sarajevo, a kamo li za bosansku provinciju.

Lira je sarađivala sa srpskim pjevačkim društvom »Sloga«, hrvatskim pjevačkim društvom »Trebević«, tadašnjim muslimanskim pjevačkim društvima, a i radničkim pjevačkim društvom »Proleter«. S njima je održavala vrlo dobre veze i kontakte, izmjenjivala partiture, pozajmljivala pjevače prilikom reprezentativnih koncerata i dogovarala se o repertoaru.

Rad Lire postepeno prima i šire oblike, njeno djelovanje prelazi okvire tadanje Bosne i Hercegovine. Spomenućemo nezaboravne kontakte Lire sa Srpskojevrejskim pjevačkim društvom iz Beograda i dočekom ovoga u Sarajevu.

Pred balkanske ratove, kada je politika između Kraljevine Srbije i Austrougarske monarhije bila prilično jasna i određena, u maju 1912. godine dolazi do posjete Srpskojevrejskog pjevaSkog društva iz Beograda Sarajevu. Sveičani daček na stanici. Smjeli, odvažni i sadržajni govori koji su tom prilikom bili izrečeni od strane gostiju. Dolazak Srpskojevrejskog pjevačkog društva za Liru u muzičkom pogledu bio je od velikog društvenokulturnog i političkog značaja. Beograđani su tada u Sarajevu izveli Mendelsonov Oratorii »Elijas« uz pratnju orkestra. To je za tadanje Sarajevo značilo nešto novo i još neviđeno. Ovaj muzički dogadaj prvoga reda otvorio je oči i svim prijateljima Lire, da i Lira mora preći granice dilentantizma. U Liri se javlja osjećaj i potreba da se hor Lire saobrazi dobrim i modernim pjevačkim kvalitetima beogradskih pjevača. Sve akcije tadašnjih školovanih jevrejskih javnih radnika bile su usmjerene i koncentrisane na podizanje umjetničkog i kulturnog ranga Lire.

Ovaj silan entuzijazam i polet naglo je prekinuo prvi svjetski rat. Od 1914. do 1918. godine zamro je svaki rad Lire.

Poslije 1918. godine Jevreji uzimaju aktivnog učešća u političkom, ekonomskom, kulturnom i socijalnom životu Bosne i Hercegovine. Oni zajedno sarađuju sa ostalim građanima na kulturnom i humanitarnom planu. Ovaj veliki zamah nije mogao ostaviti ni Liru po strani. 1. januara 1919. godine dolazi do sazivanja glavne skupštine Lire u cilju obnavljanja njenog rada. Idućih nekoliko godina proteći će u jačanju organizacije društva, okupljanju članstva i izradi plana rada. Odnos između Lire i ostalih pjevačkih društava u Sarajevu postaje sve tješnji i srdačniji. Među njima nastaje plemenita utakmica u njegovanju vokalne muzike.

Lira sudjeluje na nejevrejskim i oficijelnim priredbama koje su bile zajedničke za sve građane. Hfrjelo se da preko Lire omogući i ubrza stvaranje što tješnjih i prisnijih sugrađanskih veza Jevreja sa Srbima, Hrvatima i muslimanima. Time se nastavljala ona politika prije rata koja je inicirala dolazak Srpskojevrejskog pjevačkog društva u Sarajevo. O Liri se sve više piše i govori i njen rad biva sve više zapažen.

1921. godine zbor Lire prisustvuje prilikom svečanosti prenosa kostiju Vidovdanskih heroja u zajedničku grobnicu. Jedan kritičar onoga vremena rekao je: »Lira je najbolji i najsigurniji most koji vodi međusobnom približavanju i upoznavanju Jevreja i nejevreja. Ona svojim radom obara sve predrasude koje neki imaju o Jevrej.ima kao da oni imaju smisla samo za ono što unapređuje njihova materijalna dobra i donosi ekonomske prednosti«.

Ovakva priznanja daju poleta Liri da intenzivira svoj rad. Vrše se česte probe. Glasovi se školuju, njeguju i podvrgavaju oštrijoj kritici. Radi se na okupljanju najboljih pjevača među Jevrejima Sarajeva i stvaranju jednog još kvalitetnijeg zbora. Vremenom je Lira postala jedno od prvih pjevačkih društava Sarajeva. Zbor vrlo brzo narasta do oko 80 članova. Glasovni materijal je dobar, inteligentan i prilično izjednačen.

To omogućava njegovanje starog i stvaranje novog repertoara. Sem srpskohrvatskih pjesama, u repertoar su uvrštene hebrejske klasične pjesme i kompozicije. Psalam 84 i 103 od Levandovskog, 118 od Halevija, 93 od Suberta, 111 od Šulca. Mokranjac je bio zastupljen velikim brojem svojih naiboljih rukoveti, isto tako Marinković, Bajić, Novak, Mirk. Nisu rijetki na repertoaru Schumann, Wagner, Tovačovsky, Kržikovsky, Slavenskv, Grieg, zatim španske romanse.

Dirigent Kosta Travanj birao je one kompozicije koje je bilo moguće prilagoditi muzičkom nivou, vokalnoj disciplini i svježoj sirovosti materijala kojim je Lira raspolagala.

Drugi dirigent Lire bio je Ljubo Bajac. Dolazak mlađeg dirigenta Bajca znatno se osjetio. Bajac traži jaku i temeljitu reorganizaciju. On vaspitava hor za preciznost. Lira u to doba kao i ostala pjevačka društva u Sarajevu preuzima jedan dio kulturne reprezentacije Bosne pred ostalim pokrajinama.

1921. godine sarajevske Jevrejke poklonile su Liri barjak koji je posvećen u Sefardskom hramu 19. maja 1921. godine. Na barjaku od teške bijele svile izvezen je moto Lire »Život naš u zvukove se sliva i o pjesmi nad pjesmom sniva«.

19. maja 1921. godine priređen je vokalni koncert koji je prema pisanju sarajevske štampe bio jedan od najboljih koji je u ono vrijeme priređen u Sarajevu.

22. aprila 1922. godine Sefardska opština u Sarajevu predala je Liri svečanu diplomu. Prilikom dolaska pjevačkih društava iz Zagreba, Beograda i Ljubljane, te praškog pjevačkog društva »Smetane«, Lira je dobivala diplome i znake priznanja. Beogradsko akademsko pjevačko društvo imenovalo je Liru svojim počasnim članom.

1926. godine Lira priređuje svoj veliki koncert u Sarajevu i Travniku. 1. i 2. aprila Lira proslavlja svoj 25godišnji jubilej. Tom jubileju prisustvovali su predstavnici svih pjevačkih društava i kulturnih ustanova iz Sarajeva, kao i pjevačko društvo »Dubrava« iz Dubrovnika i i»,Kolo« iz Zagrefoa, Jugoslovenskog pjevačkog saveza iz Beograda i Hrvatskog pjevačkog društva »Lisinski« iz Zagreba.

Tadašnji »Sarajevski list« pisao je: »Lira je u našem javnom životu jedan kulturni faktor dostojan jevrejske reprezentacije, faktor koji je mnogo doprinio ne samo jevrejskom napretku nego i naše šire nejevrejske zajednice«.

Branislav Nušić, tadašnji upravnik sarajevskog pozorišta, pisao je: »Četvrt veka istrajne ljubavi prema pesmi, plemenitom izrazu čovečije duše i osećanja, osobina koja je vazda krasila jevrejski narod, uvek pristupačan kulturnim pokretima i umetničkim sklonostima. Lira danas proslavlja ne samo jedan datum svoje intimne istorije, već beleži i jedan datum naše opšte kulturne istorije. Čast Liri«.

1928. godine poslije svoga koncerta u Sarajevu, Lira sprema svoju turneju po južnoj Srbiji. Pjesmom hoće da uspostavi veze sa južnosrbijanskim Jevrejima. Od 6. do 14. juna 1928. godine Lira je dala koncerte u Nišu, Skoplju, a onda u Solunu. U Solunu koncert je održan u pozorištu »Panteon«. Solunski listovi donijeli su prikaze i kritike koncerta pune hvale u stilu koji najbolje karakteriše ova rečenica »O programu možemo reći, da je on jedno djelo umjetnosti«.

17. juna 1931. godine Lira posjećuje Beograd i time uzvraća posjetu Srpskojevrejskom pjevačkom društvu od godine 1912. Boravak Lire u Beogradu ima svoje posebno značenje i naročitu važnost. Pružila se mogućnost da se i sa nejevrejske strane istakne koliko je u nacionalnojugoslovenskom pogledu rad Lire bio u prošlosti jak i aktivan. Stampa prijestolnice posvetila je Liri lijepu pažnju, a isto tako i predstavnici Jugoslovenskog pjevačkog saveza.

Koncertu u Beogradu prisustvuju kompozitori čija su se djela na koncertu izvodila: Slavenski i dr Miloje Milojević. O koncertu su se pohvalno izrazili svi muzički kritičari Beograda.

Tom prilikom Lira je primila vijenac od Akademskog pjevačkog društva »Obilić«, Album od Jugoslovenskog pjevačkog saveza, diplomu počasnog člana Prvog beogradskog pjevačkog društva i srebrni vijenac od cijele jevrejske zajednice Beograda. Na listovima su ugravirana imena svih jevrejskih društava i ustanova u Beogradu.

14. juna 1931. godine Lira priređuje koncert u Velikom Bečkereku, a 17. juna u Subotici. U Subotici dr Matija Evetović pozdravlja Liru u ime Gradske opštine ovim riječima: »Zahvaljujem Vam što ste vršeći vašu kulturnu misiju širenjem jugoslovenske pjesme posjetili i ovu sjevernu stražu naše države, jer često pjesma postiže ono što se ne može postići riječima«. 18. juna 1931. godine Lira je davala koncert u Novom Sadu. Posljednji koncert na ovome putu bio je u Vinkovcima.

9. aprila 1934. godine Lira se spremila da posjeti još i Palestinu koja je tada bila pod protektoratom Engleske. Na tome putu davala je više koncerata po raznim mjestima Palestine. (Haifa, Nahalal, Tel Aviv, Petah Tikva i još nekoliko kibuca). Na put je išao cjelokupan hor sa 101 članom, predsjednikom Albertom Kajonom, dirigentom Jungićem i počasnim dirigentom Kostom Travnjem.

To su ujedno i godine najveeeg uspona Lire. Poslije njen rad stagnira, osjeća se kriza u svim oblastima njenog djelovanja. Ova kriza odraz je velike ekonomske krize koja je u zemlji vladala. Mnogi Jevreji koji su materijalno Liru pomagali počeli su ekonomski propadati. Hor Lire počeo se poslije svoga uspona i slave gasiti, a zatim je došao i drugi svjetski rat koji je značio kraj dugogodišnjeg djelovanja hora. Dobrotvorno drustvo „Ezrat Jetomim"

Početkom 20og vijeka Jevrejska opština u Sarajevu naglo je rasla po broju svojih opštinara. Socijalna struktura njenih članova bila je vrlo raznolika i neujednačena. Od ljudi bez ikakvoga zvanja, preko nosača, kafedžija, zanatlija sa primitivnim sredstvima za proizvodnju do industrijalaca, od prodavača košpica i kikiriki pa do grosista manufakturne i kolonijalne robe, bio je vrlo velik i vidan ekonomski raspon. Imućniji su predstavljali manji dio sarajevskih Jevreja. Drugu mnogobrojnu grupu opštinara sačinjavali su ljudi bez egzistencije opterećeni mnoštvom članova porodice koji su često bili u očajnoj materijalnoj situaciji, prisiljeni katkad da prošnjom i milostinjom održavaju život.

Treći sloj opštinara bili su oni koji su izučili zanate. Ovi su se uglavnom svi manje više kretali u krugu 2—3 zanata. To je dovodilo do ostvarenja konkurencije. Konkurencija je bila vrlo velika. Radnik tada nije bio zaštićen nikakvim zakonima, niti je bio osiguran. Radilo se do iznemoglosti, a jedva da se sastavljao kraj s krajem. Djece je bilo mnogo. Ona su bila neishranjena, nerazvijena, rahitična i anemična. Malo se vodilo brige

O vaspitanju i obrazovanju te djece. Ona su redovno slana na zanat. Bilo je mnogo djece koja nisu svršila ni školu, a nisu učila ni zanat. Takva djeca su predstavljala pravi socijalni problem.

Prvi svjetski rat je ovaj problem još više zaoštrio. Mnogi roditelji koji su otišli u rat nisu se više vratili svojim kućama. Djeca su ostala bez svojih hranitelja. Javlja se problem napuštene djece. Ovaj problem nije značio samo opasnost za društvo kome su djeca pripadala nego je bio i najteža optužba toga samog društva.

Problem ratne siročadi nije se smio i mogao dalje odgađati. Na inicijativu mlađih opštinara dolazi do osnutka društva »Ezrat Jetomim« sa ciljem okupljanja ratne siročadi i zapuštene jevrejske djece iz Sarajeva. Osnivanjem ovoga društva prvi puta se prišlo planskom rješavanju problema koji su se ispriječili u svoj svojoj silini. Ovome problemu trebalo je prići ne samo sa karitativnog stanovišta, nego i sa ekonomskog, socijalnog i psihološkog. Trebalo je sagledati socijalnoekonomsku strukturu ne samo Jevreja u Bosni i Hercegovini nego i ostalog življa, pa tek onda upućivati svoje štićenike u pravcu potrebnih i korisnih profesija za čitavu zajednicu. Za to su bila potrebna ogromna sredstva, širok program i rad. Pošto se problem nije više mogao odgađati, prešlo se na ublažavanje i olakšavanje nevolje, gdje je ona bila najveća i gdje se ona javljala sa rođenjem djeteta. Bilo je slučajeva da bijeda i nevolja nisu uopšte izbivale iz kuća. Učiniti pitomca »E. J.« korisnim i produktivnim članom društva značilo je isto koliko i riješiti njegov lični, ekonomski i društveni problem. »E. J.« je htio da valjanim odgojem osposobi mladog čovjeka za bolji život od onoga što ga je do tada imao, da se stane na put prosjačenju koje ponižava i čovjeka i društvo, da zapuštenbj djeci pruži punu pomoć osposobljavajući ih zanatima i školama za korisne članove zajednice.

Društvo je davalo mjesečne potpore i stipendije, vršilo besplatne ljekarske preglede svojih članova, kupovalo lijekove, kupovalo knjige i odijela na početku školske godine, otvorilo svoju menzu. Cilj je bio sagraditi dom, u kome će zapuštena djeca i siročad naći nadoknadu za toplo roditeljsko ognjište. Da pitomci, rukovođeni najboljim jevrejskim pedagozima toga vremena, razviju sve svoje sposobnosti i snage u korist zajednice. Osnivač i doživotni predsjednik bio je Hamm Bohor Moše Maestra.

Esperansa

Esperansa, društvo sefardskih akademičara u Zagrebu osnovano je 1924. godine. Zagreb je poslije prvog svjetskog rata postao studentski centar. Imao je sve fakultete, mnogo studentskih menzi i nekoliko studentskih domova. Studenti iz Bosne i Hercegovine su studirali u Zagrebu i Beogradu. Veći broj je studirao u Zagrebu, jer su životni uslovi za studente tamo bili povoljniji nego u Beogradu.

La Benevolencija, kao glavni stipenditor jevrejskih studenata iz Bosne i Hercegovine, upućivala je studente u Zagreb. U Zagreb su dolazili i studenti iz Beča, Praga, Rima, Milana i Pariza da nastave i završe svoj studij. Dolazak ovih studenata u Zagreb, a naročito onih iz Beča, imao je znatan uticaj na studente koji su studirali u Zagrebu. Učestali su kontakti i razgovori među njima. Na jednom zajedničkom sastanku svih sefardskih studenata odlučeno je da se osnuje akademsko društvo, koje je dobilo ime Esperansa (nada). Na tome imenu su naročito insistirali studenti koji su se vratili iz Beča. U Beču je naime postojalo već odavno akademsko društvo sefardskih Jevreja — Esperansa. Bečka Esperansa okupljala je sefardske studente iz svih balkanskih zemalja. (Rumunije, Bugarske, Srbije, Grčke, Turske i Austrije). Bečka Esperansa je imala svijetlu tradiciju. Clanovi ovoga društva afirmisali su se kasnije u javnom, kulturnom i političkom životu svojih zemalja. Esperansa je dala nekoliko krupnih i u svijetu priznatih imena na polju nauke. Imala je ogromnu biblioteku na svim jezicima, a naročito je bila čuvena »Biblioteca sefardica«, u kojoj je bilo knjiga i na ladino jeziku.

Ciljevi zagrebačke Esperanse bili su gotovo istovjetni sa onim bečke Esperanse, samo što su bili više prilagođeni uslovima političkih promjena koje su nastale u Jugoslaviji i balkanskim zemljama poslije prvog svjetskog rata. Esperansa je vrlo brzo okupila sve sefardske studente u Zagrebu. Bilo je tada u Zagrebu, osim sefardskih studenata iz Bosne, još i iz Srbije, Makedonije, Bugarske. Broj članova Esperanse rastao je iz godine u godinu. U Zagrebu, gdje je bio vrlo razvijen društveni, kulturni i sportski život među Jevrejima, Esperansa je bila zapažena radom i aktivnošću svojih članova.

Nove kulturne tekovine i strujanja koja su se tada rađala u svijetu nakalemljivala su se i u našu sredinu veoma brzo. Mladi Esperansisti smatrali su i mislili da u istorijskim promjenama koje su nastajale u svijetu treba i Sefardi da nađu svoje mjesto. Smatrali su da treba svugdje gdje žive da se prilagode novim uslovima života. Njihova dosadašnja inertnost vijekovima pothranjivana teškim materijalnim uslovima, a naročito orijentalnim fatalizmom, trebalo je što prije da iščezne. Trebalo je aktivirati njihove latentne i uspavane snage i dovesti do toga da nastave slavnu tradiciju svojih predaka iz Spanije koji su svijetu dali velike i učene ljude, ljekare i filozofe, diplomate i pjesnike. Sticajem okolnosti Esperansa je u svoje redove okupila izvjestan dio omladine sa naglašenim smislom za organizaciju i sa dobrim poznavanjem istorije u svijetu i u'sredinama gdje su Sefardi živjeli. Htjelo se povezati i okupiti Sefarde ne samo evropskih zemalja, nego i one u zemljama Srednjeg Istoka i latinske Amerike.

Neposredni ciljevi Esperanse bili su: okupiti sve sefardske studente bivše Jugoslavije, a onda i drugih zemalja i osposobljavati ih za kulturne i javne radnike sredine u kojoj če oni živjeti i raditi. Proučavati istoriju, književnost i filozofiju opštejevrejsku, a naročito sefardskih Jevreja. Studirati i učiti španski jezikladino i sakupljati sve ono što je na tome jeziku stvoreno i sačuvano. Izdavati biltene, brošure i novine. Poslije studija preuzimati rad u jevrejskim opštinama. Širdti sefardski pokret i raditi na sazivanju jednog svjetskog sefardskog kongresa. Clanovi Esperanse bili su nosioci cjelokupnog rada u tek novoosnovanoj sefardskoj opštini u Zagrebu, povjerenici u podružnicama i pododborima La Benevolencije i najčešće saradnici i dopisnici jevrejskih listova i novina koje su tada izlazile. Neumorni poslenici na svim poslovima gdje su mogli pomoći i gdje se njihova pomoć tražila. Sav ovaj elan prekinut je naletom fašizma u prvoj godini posljednjeg rata.

Osim ovih društava spomena vrijedna su još i neka druga društva, čiji rad ne možemo detaljnije opisati zbog oskudice prostora.

La Gloria. Imala je u početku karakter prosvjetnog društva. Docnije taj rad prepušta La Benevolenciji, a ona će svoj rad svesti na potporno društvo. La Gloria pomaže djevojkama prilikom udaje i savjetuje prilikom izučavanja zanata. Stipendirala je oko 50 naučnica godišnje.

Tarbut. Cilj ovoga društva je bio održavanje predavanja iz svjetske istorije, filozofije, literature i opšte kulture. Prije osnutka Tarbuta nije u Sarajevu postojala ovakva ustanova. U Tarbutu su držali popularna predavanja Jevreji i nejevreji. Predavanja nisu bila namijenjena samo Jevrejima, nego svim građanima. Našao sam jedan podatak iz kojega se vidi da je godišnje bilo oko 4.000 slušalaca.

Jevrejski klub je imao i svoju čitaonicu, jednu od najboljih. Bila je pretplaćena na 50 dnevnika, časopisa i ilustracija na srpskohrvatskom, njemačkom, francuskom, jidiš, španskom i bugarskom jeziku. Karife Jona, Bikur holim i Sociedad de vižitar doljentas bila su društva za pomaganje bolesnika.

»La Humanidad«, »Jevrejsko gospojinsko društvo« i »Mizgav Ladah« bila su društva za odijevanje siromašne djece.

Hevra Kadiša je pogrebno društvo.

Bet Tefila i Degel Atora su društva za podizanje nižeg svešteničkog kadra. Safa Berura društvo za učenje hebrejskog jezika.

Makabi i Bar Kohba bila su sportska društva. Poale Cijon jevrejsko radničko društvo. Matatja ievrejska omladinska zajednica. Srednjoškolsko literarno društvo.

Bilo je još i mnogo drugih društava čija je djelatnost bila kraćeg vremena i manjeg značenja pa ih ne pominjemo.

1) Spomenica La Benevolencije, Sarajevo 924, str. 3.

2) Spomenica, Sarajevo, str. 6.

3) Godišnjak 1933. g., str. 3.

4) Ibid. str. 4.

5) Godišnjak, str. 5.

6) Ibid. Str. 6

7) Godišnjak, str 23.

JEVREJSKA DRUŠTVA U SARAJEVU
From Elmundosefarad
Jump to: navigation, search
Prof. Avram Pinto

Preuzeto iz : SPOMENICA, 400 GODINA OD DOLASKA JEVREJA U BOSNU I HERCEGOVINU, Sarajevo, 1966