Ovim kazivanjem želim da se kao rukovodilac ilegalnog antifašističkog Narodnooslobodilačkog pokreta u Sarajevu za vrijeme okupacije, i neposredni svjedok borbe i stradanja sarajevskih Jevreja pridružim autorima koji su pisali o doprinosu sarajevskih Jevreja u borbi za progres i o njihovom stradanju u toku II svjetskog rata. Činim to u težnji da ovaj tekst doprinese da se ne zaboravi istina o žrtvama koje su one u zajednici sa pripadnicima ostalih nacionalnosti, dali u posljednjem periodu svoje cjelovite nacionalne egzistencije između dva rata i u toku revolucije.

Svjestan sam činjenice daje ovo kazivanje nepotpuno sa obzirom na vremensko odstojanje koje nas dijeli od pomenutih događaja, na oskudan dokumentacioni materijal iz tog perioda i na nedovoljnu pouzdanost činjenica koje se zasnivaju na ljudskom pamćenju.

GENOCID, što su ga okupatori i njihovi pomagači izvršili na jevrejskim stanovništvom Sarajeva, predstavlja jedan od najdramatičnijih i najpotresnijih događaja u cjelokupnoj istoriji Bosne i Hercegovine.

Prije više od četiri vijeka, povlačeći se ispred španske inkvizicije, Jevreji Sefardi su se zaustavili na krajnjoj periferiji Otomanske invazije u Makedoniji, Srbiji i, najzad, u Bosni i Hercegovini. Veći broj ovih Jevreja nastanio se u samom Sarajevu. Grupacija Jevreja - Aškenaza iz srednje i istočne Evrope došla je u Sarajevo nakon austrijske okupacije Bosne i Hercegovine. U ovom gradu različitih vjera i nacionalnosti, Jevreji su živjeli u miru i prijateljstvu, i svojim marljivim radom vidno su doprinosili njegovom napretku i ljepoti ljudskog življenja. Tu su oni razvili nove privredne i druge djelatnosti koje su do njihovog dolaska bile skoro nepoznate. Ljubomorno čuvajući svoj španski jezik, oni su usvojili jezik, kulturu i običaje starosjedilačkog stanovništva. Istovremeno su osnovali svoje humanitarne, prosvjetne, kulturne, vjerske i druge institucije, medju kojima su progresivnom i humanom ulogom posebno ističu društva "MATATIJA" i "LA BENEVOLENCIJA".

PRVI PERIOD OKUPACIJE

Kada su njemačke trupe ušle u Sarajevo i zavele kvislinšku vlast, za Jevreje je nastalo strašno stanje. Sarajevo je preko noći postalo za Jevreje kotao iz kojeg se nije moglo izaći, niti u njemu živjeti.

Tada su Jevreji, komunisti i drugi patrioti, postali glavna meta udara okupatora i njegovih pomagača.

Vrijeme od početka okupacije do početka antifašističke narodnooslobodilačke oružane borbe predstavljalo je period najveće neizvjesnosti, i to ne samo za Jevreje nego i za stanovništvo ostalih nacionalnosti. Ta neizvjesnost je prekinuta Proglasom Komunističke partije u julu 1941. godine, kojim su narodi Jugoslavije pozvani na oružani ustanak, kojim jé pozvati i jevrejski narod u borbu protiv zajedničkog neprijatelja. Medjutim, dok je oružani ustanak za sve druge nacionalnosti predstavljao početak borbe protiv okupatora, takve mogućnosti bila je lišena jedna trećina jevrejskog stanovništva u Sarajevu, jer do početka ustanka, 4. hiljade sarajevskih Jevreja bilo je već transportovano u logor.

Plan likvidacije Jevreja u Sarajevu sproveden je u vidu globalnog njemačkog plana, njihovog uništenja na području Jugoslavije, odnosno NDH. Uništavanje je sprovođeno u dva vida:

a) ekonomskim mjerama sve do lišavanja osnovnih uslova za život,
b) putem fizičke likvidacije.

Cjelokupan postupak oko "rješavanja jevrejskog pitanja" u njemačkoj okupacionoj zoni NDH tekao je po instrukcijama njemačkog SS kapetana Franca Abramajta, a koji je ostvarivan od aprila 1941. do septembra 1942. godine, kada su svi pripadnici jevrejske zajednice u Sarajevu, transportovani u logore.

Ustaška nadzorna služba, Zaštitno redarstvo za grad Sarajevo, obavjestili su svoje predpostavljene u Zagrebu, 23. augusta 1942. godine, informacijama koja glasi:

"Juče popodne u 17 sati otpremljeni su preostali Židovi sa područja grada Sarajeva u sabirni logor Loborgrad". Tim datumom se formalno zatvara dosije hronike o zločinima njemačkih nacista i njihovih pomagača nad sarajevskim Jevrejima.

Zakonske odredbe koje je izdala Vlada NDH su formalno - pravno legalizovale progon jevrejskog stanovništva, a mjere policijskih i drugih lokalnih organa ustaške države učinile su da život Jevreja, do njihovog upućivanja u logore, bude nepodnošljiv.

Jevreji u Sarajevu su bili policijski evidentirani odmah po okupaciji. Prema njima su primjenjivana uvijek nova nasilja koja se nisu mogla predvidjeti, da bi se i blagovremeno izbjegla, a koja su sprovođeno po kriterijima u kojima se niko nije mogao snaći. Obilježeni znacima čiji je oblik, likovni izgled, cijenu i veličinu određivala policija, ekonomski potpuno uništeni preko tzv. povjerenika koje je ustaška vlast postavljala u njihove radnje, a potom prisiljeni da se sami izdržavaju. Jevreji su, istovremeno, kao zajednica bili lišeni prava na zaradu po osnovu svoje profesije i svog rada. Nad njima je zaveden režim totalne građanske podređenosti; oni su preko noći pretvarani u besplatnu radnu snagu za najteže i najprljavije poslove; stalno su bili izvrgnuti premetačinama stanova, pljački i odvođenja u logore. Nisu imali pravo da šetaju trotoarima, da borave u parku, da se kupaju u javnim kupatilima, da posjećuju bioskope, javne lokale, odlaze na izlete. Bili su lišeni prava na državljanstvo i drugih elementarnih građanskih prava. Takođe su bili lišeni mogućnosti da se liječe u bolnicama, a kada su odlazili da sahrane svoje najbliže, hapšeni su na grobljima i upućivani u logore.

Sarajevsko Jevrejsko groblje najstarije u Evropi, Nijemci i ustaše su oskrnavili, pretvorili ga u prostor na kome su vršili streljanje osuđenih komunista, Jevreja, taoca i drugih patriota, a velelepni novosagrađeni hram u Sarajevu i druge jevrejske hramove na tlu Bosne i Hercegovine su demolirali palenjem i rušenjem.

Pri takvim okolnostima, za Nijemce i ustašku "državu" Jevreji su živjeli još jedino u protivjevrejskim filmovima i ustaškoj štampi koja je objavljivala antisemitske romane u nastavcima, podrugljive humorističke crtice, karikature i tekstove prenijete iz njemačke štampe, isključivo namjenjene poniženju ljudskog dostojanstva.

U jednom naređenju iz tog vremena, datiranom 24. juna 1941., četvrta oružnička pukovnija piše svojim područnim organima: "Stanovnici Sarajeva mogu putovati samo sa propusnicama koju je izdalo Redarstveno ravnateljstvo u Sarajevu.

Židovi ne smiju uopšte da putuju i ako se kojeg zateče sa propusnicom, treba ga odmah uhapsiti, propusnicu zaplijeniti i predati javnoj vlasti". Bez policijske propusnice nije se, dakle, moglo nigdje putovati, a, Jevreji nisu mogli dobiti takvu propusnicu. Malo se šta moglo postići novcem, jer je predratni sastav činovničkog aparata policije bio izmjenjen gotovo preko noći, pa je i najveći dio vodećeg policijskog činovništva došao sa strane. Odlazak u Srbiju nije dolazio u obzir pošto su Nijemci i domaći kvislinzi na tom području imali isti odnos prema Jevrejima kakav je postojao na području tzv. Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Jedini pravac u koji su sarajevski Jevreji do početka ustanka upirali svoje poglede, bio je područje Dalmacije i Crne Gore, gdje Italijani nisu vršili genocid nad Jevrejima. Međutim, ukoliko se ponekad i ukaže mogućnost da se na ilegalan način nabavi propusnica za odlazak u italijansku okupacionu zonu, odmah se nametalo pitanje: kako se rastati od djece, od bračnog druga, kako ostaviti stare i bolesne roditelje, rastati se od svega što je čovjek stvarao cijelog života i poći u potpunu neizvjesnost. Ali uprkos svemu tome, mnogi su pokušavali da spasu sebe i svoju porodicu po svaku cijenu. Samo nekim pojedincima uspjelo je da se uz nebrojene teškoće prebace na područje koje su držali Italijani.

Od šesnaest hiljada građana jevrejske nacionalnosti, koliko ih je bilo na području Bosne I Hercegovine prije rata, dvanaest hiljada, odnosno 75 odsto, živjelo je u Sarajevu, a od ovog broja stradalo je oko devet hiljada. Jevreji Sarajeva stradali su u logorima "Danica" kod Koprivnice, u Gospiću, u logorima Kruščica i na otoku Pagu, u Jadovnu, Jasenovcu, Staroj Gradišci, Đakovu, Laborgradu, Aušvicu, Bergen-Belzenu i u mnogim drugim. Pored sarajevskih Jevreja, u ovim logorima stradalo je preko tri i po hiljade Jevreja sa područja sarajevske oblasti i iz unutrašnjosti Bosne i Hercegovine.

Preživjeli su rat oni sarajevski Jevreji koji su prije dolaska Nijemaca napustili Jugoslaviju i oni koji su uspjeli prijeći na ¿talijansko okupaciono područje i nastavili da ilegalno djeluju, a nakon kapitulacije Italije nisu pali u ruke Nijemaca; zatim Jevreji učesnici NOP-a koji su doživjeli oslobođenje, kao i četrdeset Jevreja koji su preživjeli nacističke logore. Takođe je preživjelo okupaciju 150 oficira Jevreja i vojnika stare jugoslavenske vojske koji su se nalazili u zarobljeništvu, gdje su sa pripadnicima drugih nacionalnosti djelovali u korist narodnooslobodilačkog pokreta. Među preživjelim nalazi se i 120 jevrejskih građana koji su se tokom rata održali u Sarajevu i na području Bosne i Hercegovine kao stručnjaci, i one koje su skrivali građani drugih nacija.

SOLIDARNOST SA JEVREJIMA TOKOM RATA

Solidarnost pripadnika drugih nacionalnosti sa jevrejskom stanovništvom u vrijeme okupacije manifestovala se u najrazlicitijim vidovima, bez obzira na veoma sroge prijetnje kaznama stanovništvu drugih nacionalnosti. O tome govori i slijedeća naredba Velika župa Vrhbosna u Sarajevu, koja je bila izljepljena po gradu i objavljena u novom "Sarajevskom listu" 14. novembra 1941., a u kojoj se pored ostalog kaže: "Bit ću predat pokretnom prijekom sudu i kažnjen smrću svako ko pomaže Zidove u bjegstvu ili ih skriva". Ova naredba uslijedila je od policije nakon mnogobrojnih upozorenja nejevrejskom stanovništvu.

Narodnooslobodilački antifašistički pokret Sarajeva pružao je raznovrsnu pomoć jevrejskim porodicama i pojedincima, koji su ostajali bez stanova, bez rezervne odjeće i obuće, bez ikakvih sredstava za život. Ta se pomoć ogledala i u sklanjanju pojedinaca i čitavih porodica ispred policijskih racija; u nabavci propusnica radi prelaska na talijansko okupaciono područje, u sklanjanju pojedinaca i grupa aktivista dok su čekali da budu prebačeni u partizanske jedinice; u slanju paketa, jevrejskim građanima koji su se nalazili u zatvorima i logorima. Pojedini članovi rukovodstva NOP-a za Sarajevo takođe su ostvarivali saradnju s predstavnicima sefardske i aškenaske Jevrejske opštine radi efikasnije zaštite jevrejskog stanovništva.

U granicama uskraćenih prava, sefardska i aškenaska opština su nastojale da pruže pomoć Jevrejima tokom njihovog boravka u Sarajevu, pri odvođenju u logore i za vrijeme njihovog boravka u logorima. O tome govori prepiska sarajevskih jevrejskih opština sa pojedinim jevrejskim opštinama na području NDH.

Pismom od 1. XII 1941 Jevrejska opština Sarajevo piše Jevrejskoj opštini Osijek sljedeće:

"Zvanično smo obavješteni da će 1300 do 1400 žena i djece, koji su bili internirani u Sarajevu u četri zgrade, biti upućeni u Osijek. Nisu nam poznate pojedinosti.... Jedino znamo da je to skup bolesnih, starih i iznemoglih žena, a nažalost zaraza neminovno prijeti uslijed teških životnih uslova pod kojima one žive već 16 dana. Apeliramo na vas da internirkama poklonite punu pažnju. Oči tih nesretnica i bjednica su upućene na vas, kao na jedine spasitelje".

U pismu Jevrejske opštine Sarajevo od 22 XI1941. koje je upućeno Jevrejskoj općini Zagreb, opisuje se težak položaj interniraca na sljedeći način: "Internirci o kojima se staramo predstavljaju galeriju bijede i nevolje. Ima ih stotine sakatih, uzetih, slijepih, dojenčadi, staraca preko 70 godina. Kratko rečeno, to su isključivo ljudi i žene, koje bi trebalo i u normalnim vremenima njegovati. Oni leže po podovima i žive u teškim i nemogućim higijenskim prilikama. Nažalost, mi najteže slučajeve bolesti ne možemo za sada izdvojiti iz grupe interniraca i poslati ih kućama ili u bolnicu".

Sarajevska jevrejska opština piše 26. XI 1941. godine Jevrejskoj opštini Zagreb: "Šaljemo vam ovaj posljednji poziv za pomoć, jer je u protivnom katastrofa neminovna. Za ilustraciju stanja napominjemo da je transport od 600 žena, koji se vratio u Sarajevo, proveo u vagonima bez kretanja, bez umivanja, a uglavnom i bez hrane punih 7 dana. Kakvo je njihovo stanje, ne trba posebno opisivati".

Iako vođena u uslovima cenzure ustaških vlasti, ova prepiska rječito govori o atmosferi u kojoj su jevrejski građani, dok su još bili na slobodi, iskazivali solidarnost prema svojim sunarodnicima, žrtvama ustaškog progona. Pisma istovremeno predstavljaju potresan dokument o patnjama, stadanjima i plemenitosti jevrejskog čovjeka u najtežem trenutku njegove istorije.

Svi ovi i mnogi drugi vidovi nesebične pomoći koju je stanovništvo drugih nacionalnosti pružalo sarajevskim Jevrejima, zatim široka solidarnost unutar same jevrejske zajednice, te pomoć koju su pružali organizacija NOP-a i partizanski odredi, nisu bili dovoljni da se znatnije umanji i spriječi zločin prema jevrejskom narodu.

DOPRINOS SARAJEVSKIH JEVREJA U BORBI PROTIV OKUPATORA I NJEGOVIH POMAGAČA USTAŠA I ČETNIKA U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA

Pri organizovanju oružane borbe protiv fašističkog okupatora i njegovih pomagača ustaša i četnika, pri organizovanju ilegalne aktivnosti organizacija Narodnooslobodilačkog pokreta u Sarajevu, kao i pri organizovanju saniteta i partizanskim jedinicama, dali su veoma značajan doprinos brojni komunisti i vanpartijci Jevreji, radnici i intelektualci. Pri tome treba naglasiti da cijela jevrejska inteligencija bila na strani Narodnooslobodilačkog pokreta. Jedan broj Jevreja koji su djelovali na organizovanju oružane borbe, bili su učesnici Španskog građanskog rata. Obavljajući važne dužnosti u jedinicama Narodnooslobodilačke vojske, kao i druge funkcije, jedan broj pripadnika jevrejske zajednice stekli su čin generala i viših oficira, a neki od njih postali su narodni heroji. Među onima koji su se istakli na vojnim zajednicama, u ilegalnoj aktivnosti u gradu, kao i na drugim poljima borbe protiv fašizma, bili su petorica braće iz ugledne porodice dr Ježe Engla: Elijas, Srećko, Slavko, Mavro Ignjac, zatim Pavle Štajner Goranin, braća Moric i Leon Fliker, Zak Finci, dr Lonika Musafija Finci, Monika Musafija, Bukica Musafija, Salomon Romano, Oskar Danon, Ervin Salcberg, Emerik Blum, Nisim Albahari, Samuel Kamhi, Jakica Gaon, Moric Montiljo, Samuel Lerer-Todorović, Moni-Salomon Finci, Šuica Salom, Jahijel Finci, Marija Koš, Miša Danon, Srećko Stajner, Zora Ser-Rakoši, Mento Eškenazi, Danko Kabiljo, Hanika Altarac, Blanka Daniti, dr Roza Papo, Roza Papo - krojačka radnica, predratna revolucionarka Jakica Perera, Blanka Perera, Markus Abinun, Hilda Papo, Estera Papo, Isak Ozmo, Sara Ozmo-Foht, Daniel Ozmo, Izo Ozmo, Ančika Finci Božić, studenkinja medicine, rodom iz Bijeljine, Mordo Altarac, ing Herbert Kraus, Zora i Blanka Daniti, Mirko Ternbah, Mento, Albert i Estera Eškenzi, Betika i Tina Romano, dr Mojsije Zon i njegova kćerka Paula Zon. književnici Isak Samokovlija i Erih Koš, te dr Kalmi Baruh i dr Marcel Šnajder, koji su u godinama pred rat svojim stvaralačkim djelom obogatili kulturu ovog podneblja.

Iz Sarajeva je otišlo u partizanske jedinice oko četiri stotine Jevreja. Imajući u vidu opšte uslove u kojima su Jevreji živjeli u Sarajevu, može se predpostaviti da bi njihov odlazak u partizane bio masovniji da odmah po okupaciji nisu otpremani u logore, da su postojali povoljniji uslovi za upućivanje ljudi iz grada na oslobođenu teritoriju i da četnički uticaj krajem 1941. i početkom 1942. godine nije otežao normalan razvoj ustanka.

Veliki broj jevrejskih porodica stavljao je svoje stanove na raspolaganje NOP-u i pružao pomoć u raznim drugim vidovima. Mnogi Jevreji, često neovisno od svoje klasne pripadnosti, davali su narodnu pomoć. U jevrejskim kućama bio je smješten jedan broj učesnika Španskog građanskog rata koje je CK KPJ poslao pokraj 1941. godine u Sarajevo radi pomoći pri organizovanju ustanka. Najveći dio zadatka oko njihovog prijema, smještaja i boravka u Sarajevu, te prelaska na oslobođenu teritoriju, pored ostalih obavljao je član Partije Moni Finci. U kući Sare Ozmo-Foht, sestre akademskog slikara Danijela Ozme, i njenog supruga Josipa Fohta, u septembru 1941. Poslije bjegstva iz zatvora bio je sakriven Iso Jovanović, sekretar rukovodstva NOP-a BiH, i djelovala ilegalna štamparija NOP-a za grad Sarajevo.

U ilegalnoj borbi koju su u zarobljeničkim vojničkim i oficirskim logorima vodili jugoslovenski vojnici i oficiri Jevreji, važno mjesto imali su sarajevski komunisti Isak Ozmo, Joža Engel, Jakica Gaon, Marko Šrajber i Leon Atijas.

Među Sarajlijama i Sarajkama, članovima KPJ i simpatizerima partije koji su doprinosili političkom djelovanju u koncetracionom logoru na ostrvu Rab, i koji su nakon raspuštanja logora otišli u razne partizanske jedinice bili su Josip Albahari Čučo, Moric-Moca Kampos, Roza Papo, Ela i Beba Samokovlija, Vlado Salcberger, Hajim Levi, Isidor Levi Kudro, Anica-Romano - Drače, Paula Izrael - Ristić, Erna Koen Knežević, Lila Levi Čerin, Anica Finci Montiljo, Regina Finci Konforti, Mirjana Kon Papo, Miso Kon, ing Branko Erlih, Sida Danon Levi, Beba Danon Levinger, Đuro Seleš, Flora Tolentilo, Regina Papo Binonfeld, Regina Anhenštajn Ristanović, Meri Kabiljo, Regina Aksen Resanović, Šarika Bajnhoker, Rita Majcen Papo Nada, Vjeko Finci, Herla Nojman, Hanika Kampos, Luna Papo Majstorović, Gizela Kiršner Tronk, Bjanka Levi Vagnjal, Klara Mačoro Šteković, Gerda Druker Kožomjakin, Sida Brazil Levi. Od logoraša iz logora na Rabu osnovan je i poseban Jevrejski partizanski bataljon u čiji se sastav dobrovoljno javilo 107 Sarajlija.
 
SUMMARY Esad ČENGIC  THE SARAJEVO JEWS IN THE WORLD WAR II
The author of the paper was a leader of the Anti - Fascist Liberation Movement in Sarajevo during the occupation (1941 - 1945). The arrival of the Sephardic and Ashkenazi Jews, their life in harmony with other population and their contribution to various aspects of life, interrupted at the beginning of April 1941, is presented. From that time, until September 1942, when their transportation to concentration camps was finished, the Sarajevo Jews were deprived of all civil rights. They were exposed to a cruel terrorism and humiliation. The Sarajevo Jews were patriots, member of the underground anti - Fascist resistance movement. They contributed to the oppression to the occupational and Quisling forces in order to accomplish the aims of the movement. A great number of the Sarajevo Jews came to the free territory controlled by the Partisans and joined the Partisan military units.

Many of them were appointed military or political officials. Some of them were delivered the decoration of the national heroe and others organized new institutions. Those Jews who tried to save their lives by escaping to the territory controlled by the Italian forces, were soon arrested and sent to the Italian concentration camps, but they continued their underground activity. After the Italian capitulation they joined Partisan units. During the terror in Sarajevo, the solidarity with the Jewish Community, particularly with the rest of them in the Ondependent State of Croatia, was known. Various aspects of solidarity with the endangered Jewish citizens ezisted among the citizens of other nationalities. 9.000 of the Sarajevo Jews, out of 12.000, were killed in concentration camps. As a memory to all the Jews who lost their lives during the Liberation War as partisans or as prisoners in concentration camps, on the hillsides of Sarajevo a very impressive monument was erected, and all their names put on it.

Esad ČENGIĆ
SARAJEVSKI JEVREJI U II SVJETSKOM RATU
(THE SARAJEVO JEWS IN THE WORLD WAR)
Sefarad 92 str. 73-184